Διάλογος και δημοκρατία

Η λέξη διάλογος αποπνέει δύναμη, κινητήριο δύναμη, λόγου και σκέψης. Είναι μία δύναμη που φαίνεται, γίνεται απτή μέσα από την ανάληψη ρόλων, ελεύθερων και ισότιμων συνομιλητών, ικανών να κινούνται ευέλικτα μεταξύ θέσης και αντίθεσης, σε κλίμα αμοιβαίου σεβασμού. Ετυμολογικά η λέξη «διάλογος» σημαίνει συζήτηση, συνομιλία. Ο στόχος της συνομιλίας εντοπίζεται στην προσπάθεια άσκησης πειθούς στο συνομιλητή, μέσω του λόγου και των λογικών επιχειρημάτων και όχι μέσω της επιβολής της μίας άποψης, μέσω διαταγών, απειλής ή εκβιασμού. Η ωφέλεια του υγιούς διαλόγου είναι αναμφισβήτητα μεγάλη. Ο Fr. Bhoer λέει χαρακτηριστικά «Γίνεται κανείς σοφότερος από το διάλογο μίας ώρας παρά από τη σκέψη μίας ημέρας».

Δυστυχώς σήμερα είναι αρκετά τα παραδείγματα έλλειψης διαλόγου και επικράτησης πλήρους αδιαλλαξίας, απροθυμίας δηλαδή για συμβιβασμό απέναντι στην αντίθετη άποψη. Ο διάλογος στην εποχή μας έχει πολλές φορές επιθετική όψη, εμφανίζεται απρόθυμος να επενδύσει με διαφορετικές οπτικές ένα θέμα, τουναντίον προσπαθεί να «διαλύσει» τη διαφορετική θέση, ως εχθρική και ανεπιθύμητη.

Θα ήταν χρήσιμο λοιπόν να ξαναθυμηθούμε σε γενικές γραμμές τις αξίες της ανάπτυξης ενός υγιούς και γόνιμου διαλόγου, της άσκησης του θεμελιώδους αυτού δημοκρατικού δικαιώματος και να ανακαλύψουμε πόσες διαφορετικές δυνατότητες έχουμε σήμερα να διαλεχθούμε ελεύθερα και δημιουργικά.  

Η λέξη διαλεκτική προέρχεται από τη λέξη «διαλέγομαι», που σημαίνει διεξάγω συζήτηση. Στην αρχαιότητα με τη Διαλεκτική εννοούσαν την τέχνη να καταφέρνει κάποιος να φτάνει στην αλήθεια, μέσω τις σύγκρουσης αντιθέτων απόψεων και της λογικής αμφισβήτησης. Λέγεται ότι πρώτος που δημιούργησε και εξάσκησε τη τέχνη αυτή ήταν ο Ζήνων ο Ελεάτης και στη συνέχεια την ανέπτυξε ο Πλάτων.

Στους νεότερους χρόνους (τέλη του 18^ου αιώνα) εκείνος που εφήρμοσε τη Διαλεκτική ήταν ο γερμανός φιλόσοφος Kant (Καντ) και αργότερα (19^ος αιώνας) ο επίσης γερμανός φιλόσοφος Hegel (Χέγκελ). Κατά την Εγελιανή μάλιστα οπτική η Διαλεκτική διαδικασία είναι εκείνη που κατευθύνει τόσο την ατομική σκέψη όσο και την παγκόσμια ιστορία και ακολουθεί τη διαδρομή: «Θέση» - «Αντίθεση» - «Σύνθεση». Με βάση αυτή την ακολουθία ερεύνησε και επέκτεινε αργότερα ο Marx (Μαρξ) τον Διαλεκτικό Υλισμό του. Αυτή είναι και η διαδικασία την οποία ακολουθούν σήμερα όλες οι επιστήμες, για την πρόοδο της γνώσης.

Πέρα από τη Διαλεκτική που ανέπτυξαν Kant, Hegel και Marx είναι σημαντικό σήμερα να κατανοήσουμε πρωτίστως τις αξίες του διαλόγου ως δημοκρατικής διαδικασίας. Ο δημοκρατικός διάλογος εξασφαλίζει την ελευθερία της σκέψης και του λόγου και κατοχυρώνει την ίδια τη δημοκρατία. Για τη διεξαγωγή ενός δημοκρατικού διαλόγου αρκεί οι συνομιλητές να έχουν επιχειρήματα, εμπιστοσύνη μεταξύ τους, ταπείνωση, ευγένεια, ειλικρίνεια και αμοιβαίο ενδιαφέρον, ώστε να μεγιστοποιηθούν τα οφέλη αυτής της διαδικασίας. Όπως τόνισε σχετικά, (εν όψει της γιορτής της δημοκρατίας, 15 Σεπτεμβρίου 2012), ο πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου Martin Schulz «ο διάλογος και η άρνηση των αποκλεισμών είναι τα βασικά συστατικά κάθε πολιτικής κουλτούρας, που βασίζεται στην ανοχή και τον αμοιβαίο σεβασμό. Ο διάλογος μεταξύ πολιτικών δυνάμεων και μεταξύ πολιτικών και πολιτών είναι αναγκαίες συνθήκες για την εξεύρεση αποτελεσματικών λύσεων».

Ο διάλογος ως πρακτική ήταν αναγκαίος και για τον Αθηναίο πολίτη στο πλαίσιο της αρχαίας αθηναϊκής δημοκρατίας. Ο πολίτης της Αθήνας έπρεπε να συμμετέχει, να είναι σε θέση να αγορεύει στο ευρύ κοινό και να το πείθει μέσω του λόγου στην «Εκκλησία του Δήμου». Ο κάθε πολίτης έπρεπε να έχει την ικανότητα της ομιλίας και μάλιστα ενώπιον εκατοντάδων χιλιάδων πολιτών, με τους οποίους μοιραζόταν το δημοκρατικό πολίτευμα και συγκροτούσε την Αθηναϊκή Πολιτεία. Ακόμα και στα δικαστήρια όλοι οι πολίτες μπορούσαν, αν ήθελαν, να επεμβαίνουν, να παρεμβαίνουν και να διαφωνούν με δικά τους επιχειρήματα. Ο κήρυκας εκεί ρωτούσε από το βήμα: «τις αγορεύειν-βούλεται»; Δηλαδή: «ποιός έχει γνώμη, που ωφελεί και θέλει να την εκφράσει»; Η φήμη της Αθήνας καθιερώθηκε στον τομέα του λόγου τόσο ώστε οι Ρωμαίοι που επιθυμούσαν να διδαχθούν ρητορική πήγαιναν στην Αθήνα για σπουδές.

Ξεχασμένα μεγαλεία θα μπορούσε να σκεφτεί κανείς σήμερα, αντιμετωπίζοντας με απογοήτευση τη σημερινή κατάσταση και το έλλειμμα διαλόγου και γνήσιων δημοκρατικών διαδικασιών. Αυτή είναι η απαισιόδοξη πλευρά, η οποία υπάρχει και θα συνεχίσει να υπάρχει αν ο λαός δεν αποκτήσει πυγμή, δύναμη μέσω του λόγου του. Οι ευκαιρίες είναι πολλές και όταν αξιοποιηθούν κατάλληλα θα αποκτήσουν τη δύναμη της επιβολής, για την ανατροπή της νοσηρής πραγματικότητας απέναντι στο διάλογο και την ελευθερία.

Σήμερα ευκαιρίες για γόνιμο διάλογο μπορεί να αναπτύξει ένας πολίτης μέσα από:

• Τη συμμετοχική δημοκρατία, η οποία προϋποθέτει το διάλογο και την ευρεία εμπλοκή των πολιτών στην διεύθυνση και διαχείριση των πολιτικών τους υποθέσεων. Η ίδια η δημοκρατία προϋποθέτει την ανοιχτή και απρόσκοπτη συζήτηση.
• Τις οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών οι οποίες για να λειτουργήσουν παραγωγικά προϋποθέτουν επίσης το διάλογο και την ενεργητική παρουσία όλων των εμπλεκομένων με προτάσεις, θέσεις και αντιθέσεις.
• Τα νέα ψηφιακά μέσα επικοινωνίας τα οποία αξιοποιούν το διαδίκτυο ως μέσο (π.χ. κοινωνικά δίκτυα, προσωπικά ιστολόγια-blogs κλπ) και προσφέρουν αμεσότητα συμμετοχής, θεμελίωση του διαλόγου, πολυφωνία και αποτελούν ταυτόχρονα παράγοντες που ευνοούν τη δημοκρατία και ενδυναμώνουν τους δημοκρατικούς θεσμούς. Μέσω του διαδικτύου μπορεί να αναπτυχθεί ένας γόνιμος διάλογος μεταξύ ατόμων ανεξαρτήτου διακρίσεων και να ευνοηθεί η ελεύθερη έκφραση και η ανταλλαγή απόψεων, η επικοινωνία χωρίς προκαταλήψεις και περιορισμούς.

Ειδική μνεία πρέπει να γίνει στα προσωπικά ιστολόγια – blogs τα οποία ως μέσα διαδικτυακής επικοινωνίας και διαλόγου αναδεικνύουν την προσωπικότητα και το λόγο του δημιουργού τους. Ο blogger μέσω του υλικού που καταχωρεί στο προσωπικό του ιστολόγιο (άρθρα, εικόνες, ήχοι, σκέψεις, σχόλια κ.α.) μετατρέπεται σε ενεργό πολιτικό ον ικανό να κινήσει και να συνδιαμορφώσει το κοινωνικό και πολιτιστικό γίγνεσθαι της εποχής του.

της Αναστασίας Πρίφτη,
Κοινωνικής Ανθρωπολόγου