Έκφραση -Έκθεση Α΄ Λυκείου

1.       Μετασχηματισμός μίας φράσης: Η κανονική συντακτική σειρά των όρων μίας πρότασης (Υποκείμενο - Ρήμα - Αντικείμενο) μπορεί να διαφοροποιηθεί ανάλογα με αυτό που επιδιώκουμε να τονίσουμε κάθε φορά.

π.χ.

·         Ενώνει η φιλία τους λαούς;

·         Η φιλία ενώνει τους λαούς;

·         Η φιλία δεν ενώνει τους λαούς;

·         Τους λαούς τους ενώνει η φιλία;

·         .............................................................

2.      Οι ποικιλίες της γλώσσας: Πρόκειται για τις διαφοροποιήσεις που παρουσιάζονται στη γλώσσα και διαιρούνται σε δύο κατηγορίες:

·         Γεωγραφικές γλωσσικές ποικιλίες (διάλεκτος, ιδίωμα)

·         Κοινωνικές γλωσσικές ποικιλίες (γλώσσα και: ηλικία, μόρφωση, κοινωνική ομάδα, φύλο, περίσταση)

Συγκεκριμένα: Διάλεκτος είναι η γλωσσική ποικιλία που διαφοροποιείται από την επίσημη μορφή μιας γλώσσας σε επίπεδο γραμματικής, λεξιλογίου κτλ. Χαρακτηρίζει ανθρώπους που ζουν σε συγκεκριμένη περιοχή (π.χ. Κρητική διάλεκτος).

Ιδίωμα είναι ο ιδιαίτερος τύπος μιας διαλέκτου, μία τοπική διάλεκτος (π.χ. το ιδίωμα των Χανίων που είναι ιδιαίτερος τύπος της Κρητικής διαλέκτου.

ΠΡΟΣΟΧΗ: Ιδιωματισμός είναι κάθε χαρακτηριστικό στοιχείο του ιδιώματος ή της διαλέκτου. Ιδιωτισμός είναι κάθε ιδιαίτερη έκφραση με μεταφορική σημασία, όπως π.χ. «τα βρήκα σκούρα».

3.      Οι λειτουργίες της γλώσσας: Η γλώσσα επιτελεί δύο βασικές λειτουργίες:

·         αναφορική λειτουργία (δηλωτική, λογική, κυριολεκτική, αντικειμενική)

·         ποιητική λειτουργία (συγκινησιακή, βιωματική, μεταφορική, συνυποδηλωτική, υποκειμενική)

4.      Ειδικές γλώσσες: Είναι οι γλωσσικές ποικιλίες οι οποίες αφορούν κατά κύριο λόγο τον επαγγελματικό και επιστημονικό τομέα. Πρόκειται δηλαδή για την ορολογία, το ειδικό λεξιλόγιο που χρησιμοποιείται από τους ανθρώπους οι οποίοι σχετίζονται με τους συγκεκριμένους τομείς.

π.χ.

·         ειδικοί όροι: νουκλεϊνικό οξύ (όρος της βιολογίας), νιοστή ρίζα (όρος των μαθηματικών)

·         όροι οι οποίοι αποκτούν ιδιαίτερο νόημα ανάλογα με τον τομέα στον οποίο χρησιμοποιούνται: ακολουθία (άλλη έννοια έχει στα μαθηματική και άλλη στην καθημερινότητα).

5.      Η οργάνωση του λόγου και η πειθώ: Κάποιος που προσπαθεί να μας πείσει χρησιμοποιεί διάφορους τρόπους (λογική, συναίσθημα κτλ) και διάφορα μέσα (επιχειρήματα, παραδείγματα, χιούμορ, περιγραφή κ.ά.)

6.      Επιχείρημα: Είναι μία ή περισσότερες προτάσεις (προκείμενες) οι οποίες ουσιαστικά είναι τα δεδομένα από τα οποία θα προκύψει το συμπέρασμα (λογικό αποτέλεσμα από τα προηγούμενα). Κάθε επιχείρημα συνιστά ένα συλλογισμό.

7.      Συλλογισμός: Είναι η μέθοδος μέσω της οποίας καταλήγουμε σε ένα λογικό συμπέρασμα. Τα είδη των συλλογισμών με βάση των αριθμό των προκείμενων προτάσεων είναι τα εξής:

·         Άμεσοι: βασίζονται σε μία προκείμενη.

·         Έμμεσοι: βασίζονται σε παραπάνω από μία προκείμενες.

·         Παραγωγικοί: Γενικό προς Ειδικό

·         Επαγωγικοί: Ειδικό προς Γενικό

·         Αναλογικοί: Ειδικό προς Ειδικό

π.χ. ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΙΣΜΟΣ→ από μία γενική και αφηρημένη άποψη οδηγούμαστε σε μία ειδική και επιμέρους [ Γ→Ε ].

          Όλα τα φυτά φωτοσυνθέτουν. {πρώτη προκείμενη}

                Ο κισσός είναι φυτό. {δεύτερη προκείμενη}

                Άρα ο κισσός φωτοσυνθέτει. {συμπέρασμα}

·         ΕΠΑΓΩΓΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΙΣΜΟΣ→ από μία ειδική και συγκεκριμένη θέση οδηγούμαστε σε μία γενική και αφηρημένη [ Ε→Γ ].

              Ο κισσός φωτοσυνθέτει. {πρώτη προκείμενη}

              Ο κισσός είναι φυτό. {δεύτερη προκείμενη}

              Άρα τα φυτά φωτοσυνθέτουν. {συμπέρασμα}

·         ΑΝΑΛΟΓΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΙΣΜΟΣ→ από μία ειδική άποψη οδηγούμαστε πάλι σε μία ειδική [ Ε→Ε ]. Σε αυτή την περίπτωση το συμπέρασμα είναι πιθανό και όχι κάτι βέβαιο.

        Όλοι οι καλοί φοιτητές επιτυγχάνουν στις εξετάσεις. {πρώτη προκείμενη}

        Ο Γιάννης είναι καλός φοιτητής. {δεύτερη προκείμενη}

              Άρα ο Γιάννης  πιθανόν επιτυγχάνει στις εξετάσεις. {συμπέρασμα}

8. Λεκτικό εκφώνημα: οι λέξεις που καταγράφονται στο χαρτί, δηλαδή ο λόγος με τα ενδογλωσσικά του στοιχεία (χωρίς τα εξωγλωσσικά και τα παραγλωσσικά γνωρίσματά του, στοιχεία τα οποία τα εντοπίζουμε όταν βλέπουμε και ακούμε τον ομιλητή).

9. Παραγλωσσικά στοιχεία:

·       Επιτονισμός: ανεβοκατέβασμα της φωνής

·       Παύσεις: οι διακοπές, τα κενά

·       Προφορά: ο τρόπος εκφοράς των λέξεων

·       Ένταση φωνής: οι ηχητικές διακυμάνσεις κατά την ομιλία

      10. Εξωγλωσσικά στοιχεία:

·       Χειρονομίες

·       Κινήσεις

·       Βλέμμα

·       Εκφράσεις του προσώπου

·       Διάθεση

11. Τελεστικός λόγος (προφορικός-γραπτός): Μέσω αυτού πραγματοποιείται μία «πράξη» (πλαστικός λόγος).

12. Η οργάνωση του λόγου και η αιτιολόγηση

Όταν ένα κείμενο ή μια ομιλία προσπαθεί να πείσει και η θεματική του περίοδος ή η εισαγωγή του μας παρακινεί να ρωτήσουμε «γιατί», η μέθοδος ανάπτυξης (του κειμένου ή της ομιλίας) θα πρέπει να είναι η αιτιολόγηση. Αρχικά λοιπόν προβάλλεται μια θέση και ύστερα αναζητώνται τα υποστηρίγματά της, προκειμένου να αιτιολογήσουν την ορθότητα της θέσης/άποψης. Η άποψη αυτή μπορεί να προηγείται από τις αποδείξεις, να τις ακολουθεί ή να εμπεριέχεται μέσα στο υποστηρικτικό υλικό (στα επιχειρήματα).Η υποστήριξη της θέσης μπορεί να γίνει με ποικίλους τρόπους αιτιολόγησης και πειθούς,όπως είναι οι συλλογισμοί, οι στατιστικές ενδείξεις, οι μαρτυρίες των ειδικών επί

του συγκεκριμένου θέματος. Οι τρόποι αυτοί εκφράζονται με αιτιολογικές προτάσεις (που εισάγονται με τους συνδέσμους: γιατί, διότι, επειδή, αφού, που, καθώς κ.τ.λ.), με υποθετικούςλόγους (όταν στην υπόθεση εκφράζεται το αίτιο εκείνου που περιέχεται στην απόδοση), με χρονικές προτάσεις που εισάγονται με το σύνδεσμο αφού, με εμπρόθετους προσδιορισμούς της αιτίας ή με επιρρηματικούς προσδιορισμούς που δηλώνουν αιτία.

Οργάνωση  έκθεσης  με αιτιολόγηση

Η έκθεση μπορεί να παραλληλιστεί με την παράγραφο, γιατί τα

μέρη τους βρίσκονται σε αντιστοιχία:

·         θεματική περίοδος της παραγράφου → πρόλογος έκθεσης

·         σχόλια παραγράφου → κύριο μέρος έκθεσης

·         κατακλείδα παραγράφου → επίλογος έκθεσης

Τόσο η παράγραφος όσο και η έκθεση χτίζονται με την κοινή λογική: παρουσιάζουν μια θέση και στη συνέχεια προσπαθούν να τη στηρίξουν αναπτύσσοντας μια επιχειρηματολογία. Επομένως, θα μπορούσαμε να πούμε ότι η παράγραφος είναι μικρογραφία της έκθεσης με το θέμα της, το αποδεικτικό της υλικό και τον επίλογό της. Η παράγραφος βέβαια δεν έχει την αυτοτέλεια της έκθεσης, γιατί εξαρτάται νοηματικά από την προηγούμενη παράγραφο ή προετοιμάζει την επόμενη. Έχει όμως ανάλογη δομή και οργάνωση. Εξάλλου, πολλές παράγραφοι μαζί οργανωμένες λογικά γύρω από ένα νοηματικό κέντρο συναποτελούν την έκθεση. Επομένως, μια έκθεση με αιτιολόγηση την οργανώνουμε, όπως οργανώνουμε μια παράγραφο με αιτιολόγηση: δήλωση προσωπικής θέσης (απόφανσης) στον πρόλογο, αιτιολόγηση της θέσης (επιχειρηματολογία) στο κύριο θέμα, διατύπωση συμπεράσματος στον επίλογο.

13. Περιγραφή: Είναι η αναπαράσταση, η απεικόνιση πράγματος, τοπίου, φαινομένου, κατάστασης, χώρου, συμβάντος κ.ά. (Είναι στατικό στοιχείο του κειμένου.)

·         Μέσον της περιγραφής: Λόγος (προφορικός-γραπτός) και Γλώσσα

·         Τρόπος της περιγραφής: παρουσίαση των γνωρισμάτων

·         Είδη περιγραφής: ρεαλιστική, φανταστική, μεικτή

14. Περιγραφή χώρου ή κτηρίου: υλικά, διαστάσεις, θέση, ποιότητα, λειτουργικότητα

15. Περιγραφή προσώπου / ατόμου: τυπικά χαρακτηριστικά (ύψος, χρώμα ματιών, σχήμα προσώπου, ηλικία), ιδιαίτερα χαρακτηριστικά (εμφάνιση, ενδυμασία, σωματότυπος κ.τ.ό.)

16. Περιγραφή πίνακα ζωγραφικής/έργου τέχνης: παράσταση, υλικά, τεχνοτροπία, ιστορικό πλαίσιο, πηγές έμπνευσης

17. Αφήγηση: Είναι πράξη επικοινωνίας κατά την οποία παρουσιάζονται (προφορικά ή γραπτά) κάποια γεγονότα. (Είναι δυναμικό στοιχείο του κειμένου.) Οι βασικοί συντελεστές της αφήγησης είναι:

·         πομπός/αφηγητής

·         δέκτης

·         μήνυμα (Προσοχή: στο περιεχόμενο της αφήγησης εντοπίζουμε τα εξής στοιχεία: χρόνος, τόπος, πρόσωπα κ.ά).

18. Αφηγηματικό περιεχόμενο: είναι τα γεγονότα και οι πράξεις των προσώπων που απαρτίζουν μία ιστορία

19. Αφηγηματική πράξη: Είναι ο τρόπος με τον οποίο ο αφηγητής παρουσιάζει τα γεγονότα.

20. Ύφος της αφήγησης: επίσημο, σοβαρό, σατιρικό, λιτό, επιμελημένο, καθημερινό, οικείο, επιστημονικό, λογοτεχνικό, προσωπικό κ.ά. Προσοχή: το ύφος της αφήγησης διαμορφώνεται από τις περιστάσεις επικοινωνίας (πομπός, δέκτης, σκοπός επικοινωνίας, είδος λόγου, μέσον επικοινωνίας, χρόνος, τόπος).

21. Γλωσσικά στοιχεία που καθορίζουν το ύφος της αφήγησης: Λεξιλόγιο, μορφοσυντακτικά φαινόμενα, σκοπός της αφήγησης.

22. Ποιος αφηγείται: ΑΦΗΓΗΤΗΣ: είναι το υποκείμενο της αφήγησης (= αυτός ο οποίος αφηγείται). Η σχέση του με τον συγγραφέα είναι άμεση, έμμεση ή πλαστή.

¨      Αυτοδιηγητικός αφηγητής  = αφηγητής πρωταγωνιστής στην αφήγηση

¨      Ενδοδιηγητικός αφηγητής = αυτός που συμμετέχει στην ιστορία που αφηγείται

¨      Εξωδιηγητικός αφηγητής = αυτός που αφηγείται και έχει εξωτερική (έμμεση) σχέση με τα γεγονότα της αφήγησης

¨      Ομοδιηγητικός αφηγητής = αυτός που συμμετέχει στην αφηγούμενη ιστορία ως πρωταγωνιστής ή αυτόπτης μάρτυρας

¨      Ετεροδιηγητικός αφηγητής = αυτός που δεν συμμετέχει στην αφηγούμενη ιστορία

¨      Παντογνώστης αφηγητής = αυτός που γνωρίζει τα πάντα για τα γεγονότα ή περισσότερα από τους ήρωες του αφηγήματος ( = εστίαση μηδενική )

¨      Αφηγητής απών από την αφήγηση = αυτός που αφηγείται σε τρίτο πρόσωπο  (= αποστασιοποιημένος από τα γεγονότα)

¨      Αφηγηματική φωνή = αυτός που αφηγείται. Αυτός που με τη φωνή του οποίου «ακούμε» την αφήγηση.

23. Χρονογράφημα: δημοσιογραφικό κείμενο που σχολιάζει ένα επίκαιρο πολιτιστικό ή κοινωνικό ζήτημα με εύθυμο / χιουμοριστικό τρόπο.

Σόνια Σιούτη, φιλόλογος