Αναγνώριση Οδυσσέα-Tηλέμαχου (ραψωδία π)

ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ  ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ

Δρ ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΑΡΓΥΡΟΠΟΥΛΟΥ, ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ

     ΔΙΔΑΚΤΙΚΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΟΜΗΡΟΥ ΟΔΥΣΣΕΙΑ,

                             ραψωδία π στίχοι 174-260

Θέμα: Αναγνώριση Οδυσσέα-Tηλέμαχου

Η ενότητα προετοιμάζεται από τον καθηγητή, ο οποίος εξειδικεύει τους στόχους και καταγράφει τα ερωτήματα με τα οποία διερευνάται η εμπέδωση της προηγούμενης ενότητας. Με αυτό τον τρόπο γίνεται η σύνδεση με τα προηγούμενα και προετοιμάζεται η τάξη για την παρουσίαση της νέας ενότητας.

Α. Στόχοι

Επιδιώκεται οι μαθητές/τριες

1. Να κατανοήσουν τον τρόπο, τη διαδικασία με την οποία γίνεται η αναγνώριση του Οδυσσέα από τον γιο του Τηλέμαχο.
2. Να συγκρίνουν την αναγνώριση Οδυσσέα-Τηλεμάχου με την αναγνώριση της Ιθάκης από τον Οδυσσέα που προηγήθηκε.
3. Να κατανοήσουν την εξέλιξη του μύθου με τη συνένωση των δύο παράλληλων νημάτων της αφήγησης (ταξίδι Τηλέμαχου, πληροφορίες για τον πατέρα του και ταξίδι Οδυσσέα από τη Σχερία στην Ιθάκη).
4. Να ευαισθητοποιηθούν στο θέμα της Ύβρης των μνηστήρων και να το συνδέσουν με την επικείμενη μνηστηροφονία.
5. Να αντιληφθούν την επικαιρότητα ανάληψης δράσης από τον Οδυσσέα ο οποίος μαθαίνει από πρώτο χέρι ότι οι μνηστήρες καταστρέφουν το βιος του.
6. Να χαρούν το νόστο του Οδυσσέα και το μικρό νόστο του Τηλέμαχου
7. Να συνειδητοποιήσουν το ρόλο των αρχετυπικών στοιχείων της αφήγησης
8. Να απολαύσουν το κείμενο ως σύνολο σημαινόντων, νοημάτων, τεχνικών και να κατανοήσουν ιδιαίτερα την επική ειρωνεία

 Β. Σύνδεση με τα προηγούμενα

1. Άφιξη του Τηλέμαχου στη σπηλιά του Εύμαιου, συγκινητική υποδοχή από τον Εύμαιο, ερωτήσεις του Τηλέμαχου και πρώτες πληροφορίες για τη μάνα του και τους μνηστήρες. Από τη συνομιλία πληροφορείται ο Οδυσσέας ως ξένος τον πόνο και την πίστη της συζύγου του.

2. Συζήτηση για τον ξένο, αναδιήγηση της πλαστής αφήγησης για την καταγωγή του και αμέριστη προστασία από τον Τηλέμαχο στον ξένο, που συνοδεύεται από την πρόταση παραμονής κοντά στον Εύμαιο. Αυτό το στοιχείο υπηρετεί την πλοκή και εξέλιξη του έργου, ενώ συγχρόνως αποκαλύπτει την ευγένεια και ωριμότητα του Τηλέμαχου.

3. Συζήτηση του Τηλέμαχου με τον άγνωστο ακόμα Οδυσσέα μέσα από την οποία προκύπτουν στοιχεία προοικονομίας για ό,τι θα ακολουθήσει, συγχρόνως έρχονται στο προσκήνιο ο γάμος της Πηνελόπης και ο πόνος του πατέρα Λαέρτη για το γιο του. Ο Τηλέμαχος στέλνει με τον Εύμαιο το μήνυμα της άφιξής του στη μητέρα του και έτσι μένει μόνος με τον ξένο, στοιχείο που οδηγεί γρήγορα στην αναγνώριση.

Γ. Παρουσίαση της ενότητας

Η παρουσίαση γίνεται από τον/την καθηγητή/τρια και ακολουθεί η απόδοση του περιεχομένου σε γενικές γραμμές από τους μαθητές. Στη συνέχεια οι μαθητές μελετούν σιωπηρά την ενότητα ή γίνεται δεύτερη ανάγνωση από αυτούς κατά την οποία υπογραμμίζουν άγνωστες λέξεις και στοιχεία που θεωρούν ότι πρέπει να συζητηθούν.

Δ. Ερμηνευτική προσέγγιση της ενότητας σε μορφή και περιεχόμενο, κειμενοκεντρική συμμετοχική ή ομαδοσυνεργατική.

Εξάγεται το θέμα: Αναγνώριση Οδυσσέα και Τηλέμαχου, ο μεταξύ τους διάλογος και ο κοινός στόχος για το φόνο των μνηστήρων.

Ε. Διάρθρωση ενοτήτων

1. Στίχοι 174-206. Η Αθηνά μεταμορφώνει τον Οδυσσέα και τον παρακινεί να φανερωθεί στο γιο του, ο οποίος τον εκλαμβάνει ως θεό.

2. Στίχοι 207-260.Ο Οδυσσέας αυτοπαρουσιάζεται στο γιο του, ο οποίος από την αρχική αμφιβολία οδηγείται στην αναγνώριση με τα πειστήρια που παρέχει ο Οδυσσέας. Σκηνή αναγνώρισης και έντονη συναισθηματική φόρτιση.

Στ. Ανάλυση

1.Με συμμετοχική συνερευνητική διαδικασία

Οι μαθητές αφού οικειωθούν το κείμενο υπογραμμίζουν στοιχεία που θεωρούν ότι πρέπει να συζητηθούν και τα ανακοινώνουν στην τάξη πάντα με αφετηρία το κείμενο. Οι ερωτήσεις του εκπαιδευτικού και η διακριτική του παρέμβαση οδηγεί στην κατανόηση, στο σχολιασμό των νέων στοιχείων της αφήγησης, στην ένταξη του μέρους στο όλον. Οι μαθητές προωθούν τις ως τώρα γνώσεις του σε σχέση με την εξέλιξη και πλοκή του έργου, αξιοποιούν τις ερωτήσεις του βιβλίου και διατυπώνουν τους προβληματισμούς τους σε σχέση με τη νέα ενότητα. Ζητείται πέρα από το τι να προσέχουν το πώς ώστε να γίνει κατανοητό ότι οι τρόποι της αφήγησης έστω και από μετάφραση αναδεικνύουν τα νοήματα, τις ιδέες, τις αξίες και πετυχαίνουν να αναπαραστήσουν τον ομηρικό κόσμο. Διερευνάται η συναισθηματική εμπλοκή των μαθητών στο μάθημα και γενικά η παραγωγή προφορικού και γραπτού λόγου, αφομοιωμένου, που πιστοποιεί ότι κατανοούν όσα λένε.

Ο εκπαιδευτικός προωθεί διακριτικά τη συζήτηση, προσέχει να μην εκτραπεί το μάθημα και δεν λέει ό,τι μπορεί να πει ο/η μαθητής/τρια. Προέχει η βιωματική συμμετοχή.

2. Με ομαδοσυνεργατική μέθοδο

Η ενότητα αυτή μπορεί να παρουσιαστεί από τους μαθητές που είναι χωρισμένοι σε ομάδες, αφού βρίσκονται στη ραψωδία π και έχουν μάθει να μελετούν τα κείμενα. Μπορούν ανά τέσσερα θρανία να αναλάβουν να παρουσιάσουν από την ενότητα ένα θέμα. Δηλαδή μια ομάδα εντοπίζει τις σκηνές αναγνώρισης της ενότητας, τις μελετάει στην τάξη και τις παρουσιάζει. Άλλη ομάδα παρουσιάζει τις εικόνες, τα σκηνικά της ενότητας και πώς αυτές παρουσιάζονται, άλλη παρουσιάζει το ήθος των ηρώων με κειμενικά στοιχεία, άλλη την επική ειρωνεία για την οποία έχει προηγηθεί ενημέρωση, άλλη παρουσιάζει τις παρομοιώσεις και τη διάρθρωσή τους  και άλλα στοιχεία τεχνικής, άλλη ομάδα εντοπίζει τα λεκτικά στοιχεία που φανερώνουν αξίες, άλλη εκείνα που αναφέρονται σε υλικά αγαθά ή στη φύση,ι άλλες ομάδες εντοπίζουν και παρουσιάζουν τις αφηγηματικές τεχνικές (το διάλογο, ποιος μιλάει σε ποιον και από ποια οπτική γωνία, το λόγο του αφηγητή) και άλλη παρουσιάζει τα στοιχεία πλοκής και  εξέλιξης του έργου.  Αφού εργαστούν για λίγο σε ομάδες με τη βοήθεια του/της καθηγητή/τριας όπου χρειαστεί ακολουθεί η συζήτηση με όλη την τάξη για όλα τα στοιχεία που ανακοινώνονται. Έτσι γράφεται το θέμα, οι σκηνές και άλλα κύρια στοιχεία στον πίνακα, που προεκτείνονται ή κατανοούνται καλύτερα μέσα από τη συμμετοχή και τη συζήτηση. Στο τέλος γίνεται ανακεφαλαίωση με τα κύρια στοιχεία από μαθητές.

3. Αναλυτικότερα

Στην πρώτη υποενότητα σχολιάζεται η αναχώρηση του χοιροβοσκού και η παρέμβαση της Αθηνάς (επιφάνεια της θεάς), που είναι ορατή μόνο στον Οδυσσέα. Συζητείται η μεταμόρφωσή της, ο σημαντικός ρόλος της για την προώθηση της πλοκής και δράσης της αφήγησης και κυρίως η βιασύνη και το ενδιαφέρον της για τη μάχη (μνηστηροφονία) στην οποία υπόσχεται ότι θα είναι βοηθός. Επισημαίνονται διάφορα θεματικά στοιχεία που θα συζητηθούν όπως είναι η στάση των σκύλων «δεν την γάβγισαν» (την Αθηνά), η οπτικοποίηση της αφήγησης «παίζοντας τα ματόκλαδά της» και το σκηνικό με εικαστικές λεπτομέρειες «βγήκε από το καλύβι […] στήθηκε μπροστά της», η μεταμόρφωση του Οδυσσέα με τα καθαρά ρούχα και την καλύτερη συνολική του εμφάνιση. Η ομορφιά του Οδυσσέα πέρα από θεματικό στοιχείο παραπλανά τον Τηλέμαχο, που εκλαμβάνει τον Οδυσσέα ως θεό. Έτσι δίνεται αφορμή για να συζητηθεί πάλι το θέμα της σχέσης θεών και ανθρώπων, γνωστό από τη βουλή του Δία, ραψωδία α, από τη συνάντηση Οδυσσέα- Ναυσικάς και από πολλές άλλες παρεμβάσεις. Από τα λόγια του Τηλέμαχου αποκαλύπτεται η θεοσέβειά του, η παράκληση να βοηθήσουν οι θεοί και η υπόσχεση για ανταπόδοση με πολύτιμα δώρα (θέμα ανταπόδοσης και δώρων). Η αναφορά στα δώρα συνειρμικά οδηγεί τη σκέψη του αναγνώστη στα κρυμμένα δώρα του Οδυσσέα, στοιχείο που αγνοεί ο Τηλέμαχος (επική ειρωνεία).

Δεύτερη ενότητα. Ο Οδυσσέας χωρίς περιστροφές αυτοαποκαλύπτεται σε τρεις στίχους περιεκτικούς οι οποίοι αναφέρονται στον πόνο του γιου για τον πατέρα και στα όσα υποφέρει από τους μνηστήρες. Η αναφορά στις «βίαιες πράξεις» υπενθυμίζει την ύβρη των μνηστήρων και την αναμενόμενη τιμωρία ως κάθαρση και αποκατάσταση της τάξης (προοικονομία). Η αναγνώριση δεν είναι αμοιβαία, ο Οδυσσέας κλαίει και φιλά το γιο του, ενώ ο Τηλέμαχος διστάζει, στοιχείο που, επίσης, αποκαλύπτει την ωριμότητά του. Σχολιάζεται η αναφορά σε πιθανό δόλο των θεών και η δύναμή τους να μεταμορφώνουν τους ανθρώπους. Ο λόγος κατά το εικός και αναγκαίο πάει πάλι στον Οδυσσέα ο οποίος μιλάει πατρικά προκαλώντας τα συναισθήματα του γιου του και διαβεβαιώνοντας ότι ο νόστος έγινε και δεν υπάρχει άλλος Οδυσσέας. Η βεβαιότητα του ήρωα αφηγητή, η συνοπτική αναφορά στα πάθη του και τις περιπλανήσεις του και η εξήγηση της θεϊκής παρέμβασης είναι στοιχεία πειθούς που κάνουν τον Τηλέμαχο να υποχωρήσει και να συντελεστεί η αναγνώριση σε κλίμα έντονης συναισθηματικής φόρτισης, που δίνεται εύγλωττα με την παρομοίωση. Σε αυτό το σημείο επισημαίνεται η δοκιμασία «πείρα» πριν την αναγνώριση ως στοιχείο αρχετυπικό, όπως και η παρουσίαση του θρήνου, πρόκειται για δάκρυα χαράς, που παρουσιάζεται ιδιαίτερα πετυχημένα με εικόνες από το φυσικό βασίλειο (παρομοίωση). Οι μαθητές συζητούν τα θέματα από τη δική τους οπτική γωνία. Συζητείται ο λόγος του αφηγητή και η λειτουργία του χρόνου, που, αφού παρουσιάσει σε τρίτο πρόσωπο την αναγνώριση, επισπεύδει το χρόνο βάζοντας τον Τηλέμαχο να κάνει ερωτήσεις φυσιολογικές σε ανάλογες περιπτώσεις (στερεοτυπικές) για το πώς έφτασε στην Ιθάκη και ποιοι τον έσωσαν ( γενιά). Έτσι υποβάλλονται αξίες και δίνεται χρόνος να ακουστεί από πρώτο χέρι η ευγένεια των Φαιάκων στοιχεία που γνωρίζει ο ακροατής της αφήγησης, αλλά δεν γνωρίζει ο ήρωάς της Τηλέμαχος αφού δεν ήταν παρών στους απολόγους της Σχερίας. Η οπτική γωνία των αφηγητών, οι τεχνικές της ομηρικής αφήγησης είναι στοιχεία που συζητιούνται στην τάξη με αναφορές σε συγκεκριμένα στοιχεία. Άλλωστε το πώς είναι εκείνο που κρατά σε εγρήγορση τον ακροατή των επών καθώς αναπαριστά το τι της αφήγησης (περιεχόμενο).  Με αφορμή τις ερωτήσεις γίνεται μνεία στη φιλοξενία των Φαιάκων και στη βοήθεια που πρόσφεραν στον Οδυσσέα σεβόμενοι τους ξένους (αξίες στην κοινωνία  των Φαιάκων).

Ένα άλλο στοιχείο που πρέπει να σχολιασθεί είναι ο ύπνος του Οδυσσέα και τα δώρα που του δόθηκαν. Η αναφορά στα δώρα ενώνει τα νήματα από το τέλος της ραψωδίας ν με το τέλος της ραψωδίας π. Σημαντική είναι οι δυο τελευταίοι στίχοι της ραψωδίας π, που αποκαλύπτουν τον επόμενο στόχο πατέρα και γιου με τη βοήθεια της Αθηνάς, αλλά και την απαραίτητη κάθαρση για την αποκατάσταση της ισορροπίας στην κοινωνία της Ιθάκης (ομηρικός κόσμος).

Η ενότητα ολοκληρώνεται με το σχήμα ύπνος-νόστος-θάνατος, που σχολιάζονται με αναφορές σε άλλες περιστάσεις όπου υπάρχει το μοτίβο του νόστου και του ύπνου. Ακολουθεί η ανακεφαλαίωση με τα κύρια στοιχεία και η έκφραση των συναισθημάτων των μαθητών σε σχέση με την ενότητα, τη δράση και τους ήρωες. 

Στην ανακεφαλαίωση μπορεί να τονιστεί η δράση της ενότητας, η αναγνώριση που μπορεί να συγκριθεί όχι μόνον με την αναγνώριση της Ιθάκης από τον Οδυσσέα, αλλά και της αναγνώρισής του από την Πηνελόπη που θα ακολουθήσει και τη δοκιμασία «πείρα» προς τον Οδυσσέα. Το μοτίβο της αναγνώρισης και οι νόστοι είναι από τα μεγαθέματα των Ομηρικών επών, ενώ ο δόλος, το υφαντό και το ταξίδι είναι μικρότερα θέματα που υπηρετούν τα κύρια και προϋπάρχουν των Ομηρικών επών. Αυτά είναι στοιχεία που εξάγονται από τα κείμενα και σχολιάζονται.

 Κατά την ερμηνευτική προσέγγιση ή στην ανακεφαλαίωση απαντώνται και ερωτήσεις του βιβλίου, όπως η ερώτηση 13 (σε ποια ραψωδία αποφασίζεται και σε ποια συντελείται η συνάντηση Οδυσσέα-Τηλέμαχου), η ερώτηση 14 που αναφέρεται στις σκηνές και τα πρόσωπα-ήρωες, οι ερωτήσεις 15 και 16 που αναφέρονται στη συναισθηματική κατάσταση του χοιροβοσκού, του Εύμαιου, και των Οδυσσέα-Τηλεμάχου. Έτσι, οι μαθητές/τριες προσέχουν τις προσφωνήσεις, τις παρομοιώσεις και γενικά τους κυματισμούς του λόγου ανάλογα με τα συναισθήματα των ηρώων της αφήγησης. Επισημαίνεται ότι η ανακεφαλαίωση βοηθάει τους/τις μαθητές/τριες να συγκρατήσουν τα κύρια θέματα που συζητήθηκαν στην ενότητα και να αποκτήσουν συνολική εικόνα εντάσσοντας το μέρος στο όλον της επικής αφήγησης ή της ραψωδίας. Επίσης, σε αυτή τη φάση διδασκαλίας μπορούν να γίνουν σύντομες δραστηριότητες και να εκφραστούν οι μαθητές/τριες προφορικά, γραπτά και εικαστικά.

  Τέλος μπορεί να γίνει σχέδιο εργασίας με θέμα : οι Αναγνωρίσεις στην Οδύσσεια, που είναι σημαντικό θεματικό στοιχείο όπως είναι η φιλοξενία, ο νόστος και άλλα. Οι μαθητές χωρισμένοι σε ομάδες αναλαμβάνουν από ένα υπόθεμα, το επεξεργάζονται και στο τέλος με την ολοκλήρωση της ραψωδίας π  το παρουσιάζουν στην τάξη.

Σχέδιο εργασία/ project: Αναγνωρίσεις στην Οδύσσεια

Υποθέματα ή άξονες μελέτης

1. Καταγραφή των αναγνωρίσεων στην Οδύσσεια
2. Η Αναγνώριση στη Νεοελληνική Λογοτεχνία, την Αρχαία Ελληνική και την ξένη λογοτεχνία.
3. Σχέσεις και αξίες που αναδεικνύονται από τις σκηνές των αναγνωρίσεων
4. Συζυγική πίστη και αγάπη
5. Πατρική και υιική αγάπη
6. Τεχνικές οργάνωσης του λόγου σε σκηνές αναγνωρίσεων, πριν και κατά την αναγνώριση (στερεότυπες ερωτήσεις, επιχείρημα κ.ά.).
7. Αναγνωρίσεις σε σχέση με τα εξωκειμενικά συμφραζόμενα (ιστορικά, κοινωνικά, οικονομικά).
8. Αναγνωρίσεις και ανάλογες εικαστικές αναπαραστάσεις. Σχολιάζεται το εικαστικό υλικό του βιβλίου ή επενδύονται τα κείμενα των μαθητών από δικές τους δημιουργίες.
9.  Ο χώρος και ο χρόνος σε σκηνές αναγνωρίσεων
10.  Η δοκιμασία («πείρα») πριν την αναγνώριση ως ρητορικός τρόπος και ως πολιτισμικό στοιχείο σε σχέση με το φύλο, την ψυχολογία των ηρώων, την κοινωνία, τα ήθη και έθιμα και με άλλα κειμενικά και εξωκειμενικά συμφραζόμενα.

 Έννοιες που διερευνώνται στο σχέδιο εργασίας είναι: πολιτισμός, αλληλεπίδραση, μεταβολή, σύστημα, άτομο-σύνολο, που απαντούν και σε άλλα γνωστικά πεδία με ίδια, παρεμφερή ή διαφορετική σημασία.

Μαθήματα που εμπλέκονται είναι τα: Νεοελληνική Λογοτεχνία, αρχαία και νέα, Θρησκευτικά, Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή, Αισθητική Αγωγή, Γεωγραφία (τόπος) κ.ά.

             Δρ Χριστίνα  Αργυροπούλου, Σύμβουλος του Π.Ι.