Τα παραθετικά στα Λατινικά

 Στα επίθετα της Λατινικής, όπως της Ελληνικής, διακρίνουμε τρεις βαθμούς (gradus).

1) θετικό (gradus positīvus): altus, -a, -um υψηλός, -ή. -ό·

2) συγκριτικό (gradus comparatīvus): altior, altius (§ 40, β) υψηλότερος -η -o·

3) υπερθετικό (gradus superlatīvus): altissimus, altissima, altissimum υψηλότατος, -η, -ο.

 Οι καταλήξεις των παραθετικών είναι:

1) του συγκριτικού -ior (αρσεν. και θηλ.), -ius (ουδ.) και

2) του υπερθετικού -issimus, -issima, -issimum.

Οι ανωτέρω καταλήξεις προστίθενται στο θέμα του θετικού (ή της επιθετικής μετοχής), που το βρίσκουμε, αν από τη γενική ενικού του αρσενικού αφαιρέσουμε την κατάληξη -i ή is· π.χ.

altus	(γεν. alt-i)	υψηλός - alt-ior,	alt-ius, alt-issimus, -a, um (§ 40 β´)·
longus	(γεν. long-i)	μακρός - long-ior,	long-ius, long-issimus,  -a, -um·
brevis	(γεν. brev-is)	βραχύς - brev-ior,	brev-ius, brev-issimus,  -a, -um (§ 40 β´)·
felix	(γεν. felic-is)	ευτυχής - felic-ior,	felici-ius, felic-issimus,  -a, -um (§ 40, γ´)·
prudens	(γεν. prudent-is)	συνετός - prudent-ior,	prudent-ius, prudent- -issimus, -a, -um.

 Από τα παραθετικά:

1) τα συγκριτικά επίθετα είναι τριτόκλιτα δικατάληκτα (βλ. § 40, β´)·

2) τα υπερθετικά επίθετα είναι δευτερόκλιτα τρικατάληκτα (βλ. § 38, bonus).

Διαφορετικός σχηματισμός παραθετικών.-1) Έξι επίθετα σε -ilis, τα: facĭlis εύκολος, difficĭlis δύσκολος, similis όμοιος, dissimilis ανόμοιος, humilis ταπεινός και gracilis ισχνός, σχηματίζουν το υπερθετικό με την προσθήκη στο θέμα τους της καταλήξεως -lĭmus:

facilis	(γεν. facili-is)	– facil-ior,	facil-ius,	facil-limus, -a, -um·
similis	(γεν. simil-is)	– simil-ior,	simil-ius,	simil-limus, -a, -um·
humilis	(γεν. humil-is)	– humil-ior,	humil-ius,	humil-limus, -a, -um·
gracilis	(γεν. gracil-is)	– gracil-ior,	gracil-ius,	gracil-limus, -a, -um·
(αλλά nobilis ευγενής – nobilior, nobilissimus κτλ.).

2) Όσα επίθετα λήγουν σε -er (είτε δευτερόκλιτα είτε τριτόκλιτα) σχηματίζουν τονυπερθετικό με την κατάληξη -rimus που προστίθεται στην ενική ονομαστική του αρσενικού:

pulcher	(γεν. pulchr-i)	ωραίος	– pulchr-ior, pulchr-ius,    pulcher-rimus, -a, -um
acer	(γεν. acr-is)	οξύς	– acr-ior, acr-ius,    acer-rimus, -a, um
pauper	(γεν. pauper-is)	φτωχός	–pauper-ior, pauper-ius,    pauper-rimus, -a, -um.

Σημείωση.Και το επίθετο vetus παλαιός (γεν. veter-is) σχηματίζει υπερθετικό σε -rimus: veter-rimus. Του επιθέτου matūrus ώριμος υπερθετικό είναι maturissimus και maturrimus.

Τα επίθετα που λήγουν σε -dicus, -volus, -ficus (σύνθετα με δεύτερο συνθετικό τα ρήματα dico λέγω, facio κάνω, volo θέλω) σχηματίζουν τα παραθετικά σε -entior, -entissimus:

maledĭcus (γεν. maledĭci) κακολόγος,

maledic-entior, -entius, maledic-entissimus, -a, -um

magnifĭcus (γεν. magnifici) μεγαλοπρεπής,

magnific-entior, -entius, magnific-entissimus, -a, -um·

benevŏlus (γεν. benevoli) ευμενής,

benevol-entior, -entius, benevol-entissimus, -a, -um∙

Σημείωση.Κατά τον ίδιο τρόπο σχηματίζονται τα παραθετικά και του επιθέτου provĭdus (γεν. provid-i) προορατικός (provid-entior, provid-entissimus). Ο σχηματισμός αυτός των ανωτέρω παραθετικών είναι κανονικός, επειδή αρχικά ο θετικός βαθμός των επιθέτων ήταν maledĭcens, magnifĭcens, benevŏlens, provĭdens. Του επιθέτου dives πλούσιος (που η γενική του είναι divĭt-is, και με συγκοπή dit-is) παραθετικά είναι divit-ior και dit-ior, divit-issimus και dit-issimus.

 Ανώμαλα παραθετικά

bonus αγαθός - mĕlĭor, -ius καλύτερος - optim-us, -a, -um άριστος·

malus κακός - peior, peius χειρότερος - pessim-us, -a, -um χείριστος∙

magnus μεγάλος - maior, maius μεγαλύτερος - maximu-us,-a, um

μέγιστος·

parvus μικρός - minor, minus μικρότερος - minim-us, -a, -um ελάχιστος·

multi,-ae, -a πολλοί -plures, plura περισσότεροι - plurim-i, -ae, -a

πλείστοι (§ 41, 1, α´, Σημ.).

multum πολύ - plus περισσότερο - plurimum πάρα πολύ.

Σημείωση.Των άκλιτων επιθέτων frugi συνετός και nequam τιποτένιος (§ 42, 1) παραθετικά είναι του frugi: frugal-ior, frugal-ius, frugal-issimus, -a, -um, του nequam, nequior, nequius, nequissimus, -a, -um.

Επίθετα ελλειπτικά ως προς τους βαθμούς των παραθετικών (defectiva gradibus). Δεν έχουν παραθετικά (όπως και στην ελληνική γλώσσα) τα επίθετα που φανερώνουν ποιότητα ή ιδιότητα, η οποία δεν μπορεί να παρουσιάζει διάφορους βαθμούς, όπως είναι εκείνα που φανερώνουν 1) ύλη, π.χ. aureus χρυσός, ferrĕus σιδερένιος, 2) τόπο ή χρόνο, π.χ. marinus θαλασσινός, nocturnus νυκτερινός, 3)μέτρο, π.χ. bipes δίποδος, triennis τρίχρονος, 4) συγγένεια ή καταγωγή, π.χ. paternus πατρικός, fraternus αδελφικός, romānus ρωμαϊκός, 5) κάτι απόλυτο ή άρνηση, π.χ. mortālis θνητός, omnipŏtens παντοδύναμος, immortalis αθάνατος, insōmnis άυπνος κτλ.

2) Δεν έχουν θετικό προπάντων παραθετικά επίθετα που σχηματίστηκαν από προθέσεις ή επιρρήματα (όπως και στην ελληνική γλώσσα):

(citra από δω, μέσα)	- citerior πλησιέστερος,	citĭmus	εγγύτατος
-------------	- deterior χειρότερος,	deterrĭmus	χείριστος
(intra εντός)	- interior εσώτερος	intĭmus	εσώτατος
(πβ. Ελλην. ωκύς)	- ocior ταχύτερος	ocissĭmus	ταχύτατος
(prae εμπρός)	- prior πρότερος	prīmus	πρώτος
(prope πλησίον)	- propior εγγύτερος	proxĭmus	εγγύτατος
(πβ. potis, § 42)	- potior δυνατότερος	potissĭmus	ο πιο δυνατός
(ultra πέρα)	- ulterior εξώτερος	ultĭmus	έσχατος

3) Δεν έχουν το ένα από τα δύο παραθετικά:

α´) συγκριτικό, τα επίθετα

falsus ψευδής		falsissimus ψευδέστατος
novus νέος	(recentior από το recens, πρόσφατος)	novissimus έσχατος
sacer ιερός	(sanctior από το sanctus)	sacerrimus ιερότατος
vetus παλαιός	(vetustior από το vetustus)	veterrimus παλαιότατος
και άλλα μερικά∙

β´) υπερθετικό, τα επίθετα

alăcer	εύθυμος	- alacrior	ευθυμότερος
iuvĕnis	νέος	- iunior	νεότερος
senex	γέρος	- senior	πρεσβύτερος
και μερικά άλλα.

 Τέσσερα επίθετα, το extĕrus ο έξω, infĕrus ο κάτω, supĕrus ο άνω και postĕrus ο επόμενος στον υπερθετικό βαθμό είναι abundantia (πβ. § 42, 2) δηλ. έχουν δύο τύπους:

exterus	exterior	εξώτερος,	extrēmus	και	extĭmus	εξώτατος
inferus	inferior	κατώτερος	infimus	και	īmus	κατώτατος
superus	superior	υπέρτερος	suprēmus	και	summus	ύψιστος
posterus	posterior	υστερότερος	postrēmus	και	postŭmus	τελευταίος

Παραθετικά περιφραστικά.- Τα επίθετα σε -us όσα εμπρός από αυτό έχουν φωνήεν, σχηματίζουν κανονικά τα παραθετικά τους περιφραστικώς, δηλ. το συγκριτικό με το magis πιο και το θετικό, και το υπερθετικό με το maxime πολύ και το θετικό:

idoneus επιτήδειος.	- magis	idoneus,	maxime	idoneus
dubi-us αμφίβολος,	- magis	dubius,	maxime	dubius
vacu-us κενός,	- magis	vacuus,	maxime	vacuus

(Πβ. τα αρχαία ελληνικά: φίλος, μάλλον φίλος, μαλιστα φίλος κτλ.).

Σημείωση.Όσα λήγουν σε -quus σχηματίζουν κανονικά τα παραθετικά π.χ. antīquus αρχαίος, antiquior, antiquissimus.

Παραθετικά επιρρημάτων.- Επιρρήματα που σχηματίζουν παραθετικά στη λατινική (όπως και στην ελληνική) είναι προπάντων όσα παράγονται από επίθετα ακόμη και μερικά που έχουν τοπική ή χρονική σημασία.

Συγκριτικός βαθμός των επιρρημάτων που παράγονται από επίθετα είναι η ενική αιτιατική του ουδετέρου του συγκριτικού του επιθέτου· ο υπερθετικός σχηματίζεται από το θέμα του υπερθετικού του επιθέτου με την κατάληξη -e, όπως:

(rectus)	rectē	ορθά	- rectius	ορθότερα	rectissim-ē ορθότατα
(miser)	miserē	άθλια	- miserius	αθλιότερα	miserrim-e αθλιότατα
(celer)	celeriter	γρήγορα	- celerius	γρηγορότερα	celerrim-e τάχιστα
(acer)	acriter	οξέως	- acrius	οξύτερα	acerrim-e οξύτατα
(gravis)	graviter	βαριά	- gravius	βαρύτερα	gravissim-e βαρύτατα
(facilis)	facilĕ	εύκολα	- facilius	ευκολότερα	facillim-e  ευκολότατα
(prudens)	prudenter	συνετά	-prudentius	συνετότερα	prudentissim-e  συvετότατα(§48)
(bonus)	bĕnĕ	καλά	- melius	καλύτερα	optim-e άριστα
(malus)	mălĕ	κακά	- peius	χειρότερα	pessim-e χείριστα
non multum	ή paulum	λίγο	- minus	λιγότερο	minim-e ελάχιστα
prope	κοντά (§ 50)		- propius	πλησιέστερα	proxim-e πλησιέστερα
diu			-diutius	περισσότερο χρόνο	diutissim-e πάρα πολύ χρόνο
saepe	πολλές φορές		-saepius	συχνότερα	saepissime συχνότατα

Ανώμαλα παραθετικά επιρρημάτων

multum πολύ magnopĕre (ή magno	plus περισσότερο	plurimum πλείστο
opere) πολύ	magis πιο	maxime πολύ πολύ
—	deterius χειρότερα	deterrime χείριστα
—	ocius γρηγορότερα	ocissime τάχιστα
—	potius πιο	potissimum πολύ πολύ
(πβ. § 50, 2)	prius πρωτύτερα	primum ή primō πρώτα πρώτα
merĭto άξια		meritissimo πολύ άξια
nuper προ ολίγου	(πβ. § 50, 3α´)	nuperrime μόλις προ ολίγου
satis αρκετά	satius καλύτερα,
secus με άλλο τρόπο	(nihilo) secius ή setius «ουδέν ήττον»
(πβ. § 50, 3, β').

Πηγή: http://digitalschool.minedu.gov.gr