Από τη Γραμματική του Αχιλλέα Τζάρτζανου
Πλάγιος λόγος
196. Και στη λατινική ο λόγος παρουσιάζεται (στους συγγραφείς) όχι· μόνο ευθύς (oratio recta), αλλά και πλάγιος (oratio oblīqua). Κανονικά ο πλάγιος λόγος (όπως και στην Ελληνική) προσδιορίζει ρήμα λεκτικό ή γνωστικό ή ερωτηματικό (πβ. § 154, 1 και βλ. παραδείγματα παρακάτω).
197. α´) Οι ανεξάρτητες προτάσεις του «ευθέος λόγου», δηλ.
1) οι προτάσεις κρίσεως (που εκφέρονται με οριστική, § 169) στον πλάγιο λόγο μετατρέπονται σε απαρεμφατικές προτάσεις (με ειδικό απαρέμφατο και αιτιατική), π.χ. (ευθύς λόγος: innumerabiles sunt mundi) — Democritus dicebat innumerabiles esse mundos (Βλ. § 154, 1).
Σημείωση. Όμοια μετατρέπεται και ο ευθύς λόγος που εκφέρεται με υποτακτική δυνητική (§ 172, 2 α´), επειδή και με αυτή την έγκλιση εκφράζεται κρίση∙ π.χ. (ευθύς λόγος: amicum si habeam, felix sim) — dicitse, amicum si habeat, felicem futurum esse (ευθύς λόγος: αν είχα φίλο, θα ήμουν ευτυχής - πλάγιος λόγος: λέγει ότι αν έχει φίλο θα ήταν ευτυχής).
2) οι προτάσεις επιθυμίας (που εκφέρονται με υποτακτική ή προστακτική § 170 κ.ε.) στον πλάγιο λόγο εκφέρονται κανονικά με υποτακτική ενεστώτα ή παρατατικού, σπάνια με τελικό απαρέμφατο (§ 154, 2) ή με βουλητική πρόταση (§ 187)∙ π.χ. (ευθύς λόγος: cave Acherusiam aquam) — Pyrrho a Dodonaeo Jove dictio data erat, cavēret Acherusiam aquam στον Πύρρο από το Δωδωναίο Δία δόθηκε χρησμός, να φυλάγεται από την Αχερουσία λίμνη. (Ευθύς λόγος: milites, rescindite pontem ή pontem milites rescindant, § 172 1, β´) - Caesar iussit milites pontem rescindere ή dixit ut milites pontem rescindĕrent ο Καίσαρ διέταξε τους στρατιώτες να διαλύσουν τη γέφυρα - ή - είπε να διαλύσουν οι στρατιώτες τη γέφυρα∙
3) οι ερωτηματικές προτάσεις (δηλ. οι ευθείες ερωτήσεις, § 173 κ.ε.)
α) αν περιέχουν πραγματική ερώτηση (§ 106, 10 Σημ.), στον πλάγιο λόγο εκφέρονται με υποτακτική (βλ. παραδείγματα § 193, 2)∙
Σημείωση. Στον πλάγιο λόγο μένει και η υποτακτική (coniunctivus) των ερωτήσεων που δηλώνουν απορία· π.χ. ευθύς λόγος: quid faciam? § 172, 1.) – nescit, quid faciat, δεν ξέρει τι να κάμει.
β) αν περιέχουν ρητορική ερώτηση (§ 106, 10 Σημ.), στον πλάγιο λόγο άλλοτε μετατρέπονται σε πρόταση απαρεμφατική (επειδή είναι προτάσεις κρίσεως), άλλοτε εκφέρονται με υποτακτική, συνήθως όταν το ρήμα αυτής της ευθείας ερωτήσεως είναι β´ προσώπου· π.χ. (ευθύς λόγος: quis tam est potens, cui nihil sit timendum? = nemo tam est potens, κτλ.)∙ quem esse tam potentem dixĕris, cui nihil esset timendum? ποιος μπορείς να πεις ότι είναι τόσο ισχυρός, ώστε τίποτε να μην πρέπει να φοβείται; (πβ. § 195 2, γ´). (Ευθύς λόγος: quid tandem veremini, milites? = nihil est quod veremini) — Caesar graviter incusavit milites, quid tandem vererentur ο Καίσαρ πάρα πολύ έντονα παρατήρησε τους στρατιώτες, (λέγοντας) τι επιτέλους τους φόβιζε.
198. β´) Οι εξαρτημένες προτάσεις του «ευθέος λόγου» (§ 179, κ.ε.) στον πλάγιο λόγο κανονικά εκφέρονται όλες με υποτακτική (Ευθύς λόγος: omnes in eo, quod sciunt, satis eloquentes sunt) — Socrates dicere solebat οmnes in eo, quod scirent, satis eloquentes esse (§ 178) ο Σωκράτης συνήθιζε να λέγει ότι όλοι σε εκείνο που ξέρουν είναι αρκετά εύγλωττοι. (Ευθύς λόγος: non iam ne deos quidem in nostris urbibus, ad quos confugiāmus, habemus, quod eorum simularca sanctissima C. Verres ex delubris religiosissimis sustulit, (§ 179) — Siceli aiebant, sese iam ne deos quidem in suis urbibus, ad quos confugĕrent, habere, quod eorum simulacra sanctissima C. Verres ex delubris religiosissimis sustulisset (§ 178) οι Σικελοί έλεγαν ότι δεν είχαν ούτε θεούς στις πόλεις τους στους οποίους να καταφύγουν, επειδή τα αγιότατα αγάλματά τους ο Γ. Ουέρρης τα άρπαξε από τα σεμνότατα ιερά.
