Σοφοκλέους Ἀντιγόνη

Πρόλογος (στ. 1-99)

·        Άξονας στον οποίο θα εξελιχθεί η τραγωδία: σύγκρουση Αντιγόνης-Κρέοντα

·        Οι θεατές γνωρίζουν άμεσα την Αντιγόνη και την Ισμήνη και έμμεσα τον Κρέοντα.

·        Η αυστηρότητα της τιμωρίας για τον παραβάτη της διαταγής του Κρέοντα δηλώνει τον απόλυτο χαρακτήρα του βασιλιά.

·        Ο Σοφοκλής με την τεχνική των αντίθετων χαρακτήρων εξυψώνει την Αντιγόνη πάνω από το ανθρώπινο μέτρο και την καθιστά αγέρωχη ηρωίδα που καταξιώνει τη ζωή της με τον μεγαλειώδη θάνατό της. Με τη διαγραφή των αντίθετων χαρακτήρων και με την προσπάθεια των δύο αδελφών να συμφωνήσουν, ο ποιητής επιτυγχάνει να δώσει στο έργο του την απαιτούμενη έκταση για λόγους οικονομίας του δράματος.

·        Η απραγμοσύνη της Ισμήνης, η οποία αντιπροσωπεύει τον απλό πολίτη της Θήβας, προωθεί έντεχνα την εξέλιξη του μύθου. Στα μάτια της ο Κρέων είναι ο απόλυτος μονάρχης, ο τύραννος που οι εντολές του είναι απαράβατες.

·        Ο πρόλογος δημιουργεί στους θεατές έντονα συναισθήματα και προοικονομεί τη σύγκρουση Αντιγόνης-Κρέοντα η οποία θα είναι πολύ σκληρή και με ολέθριες συνέπειες για όλους.

Πάροδος (στ. 100-161)

·        Ο Χορός αποτελείται από δεκαπέντε Θηβαίους γέροντες πρόκριτους οι οποίοι εκπροσωπούν την πόλη της Θήβας.

·        Δίνει στους θεατές βασικές πληροφορίες σχετικά με όσα έχουν προηγηθεί (μάχη, αλληλοσκοτωμός των δύο αδελφών, Ετεοκλή-Πολυνείκη, άτακτη φυγή του στρατού των Αργείων).

·        Εκφράζει την ικανοποίησή του για την έκβαση της μάχης. Η πόλη της Θήβας σώθηκε και αυτό αποδίδεται στη βοήθεια του Δία.

·        Κυριαρχούν τα σχήματα λόγου (π.χ. παρομοίωση: σαν αετός, μεταφορά: χείμαρρος να ξεχύνονται, τα στέφανα της πόλης μας, επανάληψη: επτά λοχαγοί στις πύλες τις επτά κ.ά.)

·        Πλήθος εικόνων: π.χ.Ζυγιάστηκαν…ο Δράκοντας στο χέρι.

·        Εμφανίζεται ο Κρέων, αδελφός της Ιοκάστης. Μετά τον οικτρό θάνατο των γιων του Οιδίποδα αναλαμβάνει τα ηνία της πόλης. Σύμφωνα με την άποψη του Χορού έγινε τυχαία βασιλιάς (φορτωμένος νωπές θεϊκές συγκυρίες). Είχε κληρονομικό δικαίωμα.

Α’ Επεισόδιο (στ. 162-331)

·        Ο Κρέων προσφωνεί με επισημότητα το Χορό και διατυπώνει τις προγραμματικές του δηλώσεις.

·        Παραβάλλει τη Θήβα με πλοίο που βρέθηκε σε φουρτουνιασμένη θάλασσα. Με τη βοήθεια των θεών, όμως, αποκαταστάθηκε η ηρεμία και η γαλήνη στην πόλη (θεοσεβής βασιλιάς).

·        Αποσκοπεί στο να κερδίσει την εύνοια των γερόντων της Θήβας (Χορός) υπενθυμίζοντάς τους ότι ανέκαθεν ήταν νομοταγείς και υπάκουοι στη βασιλική εξουσία.

·        Παρουσιάζεται αποφασισμένος να δείξει τις διοικητικές του ικανότητες και να υπερασπίσει τα συμφέροντα του λαού. Ωστόσο, αυτό προκαλεί ανησυχία στους θεατές οι οποίοι προβλέπουν τρομερή σύγκρουση ανάμεσα στον αυταρχικό Κρέοντα και την Αντιγόνη η οποία ήδη έχει μεταβεί για να θάψει τον αδελφό της.

·        Ανακοινώνει στο Χορό ότι το σχετικό κήρυγμά του για τον Ετεοκλή και τον Πολυνείκη είναι απόλυτα σύμφωνο με τις γενικές προγραμματικές του αρχές.

·        Ο Κρέων: αλαζονικός, εγωπαθής, αυταρχικός. Θεωρεί πως είναι ο κύριος και μοναδικός εκφραστής του δικαίου.

·        Ο Χορός έμμεσα αποδοκιμάζει τα λεγόμενα του Κρέοντα με μια διπλωματική απάντηση (σοὶ ταῦτα ἀρέσκει). Δηλαδή προτάσσει το σοὶ, υποδηλώνοντας ότι άλλοι ενδεχομένως έχουν αντίθετη άποψη. Θέλει να απαλλαγεί από το δυσβάσταχτο φορτίο της επιτήρησης της υλοποίησης των διαταγών του Κρέοντα και γι΄ αυτό τον παρακαλεί να αναθέσει σε κάποιον νεότερο αυτό το καθήκον. Με αυτή την υπεκφυγή, λοιπόν, φανερώνει ότι δεν είναι απόλυτα σύμφωνος με τις σχετικές διαταγές του Κρέοντα.

·        «όμως…κέρδους»: Τραγική ειρωνεία. Οι θεατές γνωρίζουν ότι αυτός που θα παραβεί τις εντολές του βασιλιά δεν είναι άνδρας αλλά γυναίκα, και μάλιστα η Αντιγόνη. Και δεν είναι το κέρδος που την ωθεί σε αυτή την πράξη αλλά το ευσεβές καθήκον προς τον αδελφό της.

·        Η διαταγή του Κρέοντα είναι ήδη γνωστή από τον Πρόλογο. Ο ποιητής όμως βάζει τον Κρέοντα να την επαναλάβει γιατί οι πολίτες της Θήβας έπρεπε να ακούσουν από το στόμα του ίδιου του άρχοντα τις προσταγές του, για να τις γνωρίζουν και να μην υπάρξει καμία περίπτωση παρερμηνείας.

·        Η εμφάνιση του φύλακα και η είδηση της ταφής προωθούν αναντίρρητα την εξέλιξη του έργου, γιατί ο ίδιος μεταφέρει με το λόγο του τα εξωσκηνικά γεγονότα, δηλαδή αυτά που δεν μπορούν να παρασταθούν στη σκηνή ενώπιον των θεατών.

·        Προοικονομία της σύλληψης του δράστη

·        Ο τρόπος με τον οποίο έγινε η ταφή μας επιτρέπει να τη χαρακτηρίσουμε ως συμβολική. Αυτό έχει σημασία για την εξέλιξη της υπόθεσης, καθώς φανερώνει ότι θα ακολουθήσει η κανονική ταφή. Σε αυτό στηρίζει ο Κρέων τις ελπίδες του για να συλλάβει το δράστη (Πράγματι η Αντιγόνη θα συλληφθεί κατά την απόπειρα της δεύτερης ταφής).

·        Τραγική ειρωνεία: Αυτός που τόλμησε να παραβεί τις διαταγές του Κρέοντα δεν είναι άνδρας αλλά γυναίκα. Οι θεατές το γνωρίζουν αλλά ο βασιλιάς το αγνοεί.

·        τοὺς δρῶντας: τραγική ειρωνεία, αφου ο Κρέων θεωρεί πως οι δράστες είναι πολλοί ενώ οι θεατές ξέρουν ότι είναι μόνο η Αντιγόνη.

·        Το ήθος του φύλακα παρουσιάζεται κατά το εικός και το αναγκαίον. Δηλαδή έχει φυσικά και αληθοφανή στοιχεία (εικός) και συμφωνεί με την αισθητική και ηθική αναγκαιότητα (αναγκαίον). Είναι επομένως ένας απλοϊκός και φλύαρος άνθρωπος, με επιπολαιότητα, κουτοπονηριά και μοιρολατρία. Είναι γνήσιος λαϊκός τύπος, που τρέμει μπροστά στη δύναμη της εξουσίας. Δεν έχει ηθικό σθένος και τραγικό μεγαλείο. Ωστόσο, η χιουμοριστική και απλοϊκή διήγησή του εκτονώνει τη δραματικότητα της κατάστασης και ξεκουράζει το κοινό από την ένταση των στιγμών που προηγήθηκαν.

Α’ Στάσιμο (στ. 332-375)

·        Ύμνος του Χορού προς την ανθρώπινη τόλμη.

·        Στρ. 1η: ο άνθρωπος υπέταξε τη θάλασσα

·        Στρ. 2η: ο άνθρωπος υπέταξε τα έμψυχα όντα-εξημέρωσε τα ζώα

·        Στρ. 3η: ο άνθρωπος αναπτύχθηκε πνευματικά, συγκρότησε κοινωνίες, βρήκε τα μέσα με τα οποία γλιτώνει από τα καιρικά φαινόμενα. ΟΜΩΣ: αδυναμία του ανθρώπου: ΔΕΝ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΞΕΦΥΓΕΙ ΑΠΟ ΤΟ ΘΑΝΑΤΟ.

·        Στρ. 4η: ο άνθρωπος αναπτύχθηκε ηθικά. ΟΜΩΣ: αδυναμία του ανθρώπου: ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΗΘΙΚΑ ΤΕΛΕΙΟΣ.

Β΄ Επεισόδιο (στ. 376-581)

·        Σύλληψη της Αντιγόνης

·        Ο Χορός δικαιολογεί τη μοίρα της Αντιγόνης ως συνέπεια της πατρογονικής κατάρας.

·        Σκηνή της θύελλας: αποτελεί εύρημα του Σοφοκλή για να πλησιάσει αθέατη η Αντιγόνη το νεκρό.

·        Κορύφωση της τραγωδίας: απευθείας αντιπαράθεση Αντιγόνης-Κρέοντα.

·        Επιχειρήματα Αντιγόνης: έχουν λογικό χαρακτήρα, αποκαλύπτουν ότι θυσιάζεται για τα ιδανικά στα οποία πιστεύει. Η ηρωίδα προβάλλει τη σπουδαιότητα και τη διαχρονικότητα των άγραφων νόμων, μιλά για τον πρόσκαιρο χαρακτήρα της επίγειας ζωής και την  αιωνιότητα της μετά θάνατον ζωής, τονίζει τον ηθικό χαρακτήρα της πράξης της και καταλήγει στην περίφημη φράση που εκφράζει την ευγενή φύση της «Δε γεννήθηκα για να μισώ αλλά για να αγαπώ» (στ. 523).

·        Με τη στιχομυθία Κρέοντα-Αντιγόνης ο Σοφοκλής παρουσιάζει το ιδεολογικό χάσμα ανάμεσα στα δύο πρόσωπα και τις μεταξύ τους διαφορές. Επίσης φανερώνει ότι η διαμάχη τους καθιστά αναπόφευκτο το τέλος της τραγικής τους σύγκρουσης  και προωθεί την εξέλιξη του έργου.

·        Η Ισμήνη: παρουσιάζεται με διαφορετικό ήθος σε σχέση με τον πρόλογο. Τίθεται αλληλέγγυα στην αδελφή της και διακηρύττει απερίφραστα ότι ήταν συνεργός της στον ενταφιασμό του Πολυνείκη.  Βέβαια, ο ηρωισμός αυτός είναι επιφανειακός, αφού δε συνάδει προς τον χαρακτήρα της. Η αμέριστη αγάπη της για την Αντιγόνη και η όψιμη προσφορά της αυτοθυσίας της είναι στοιχεία που την καθιστούν εξαιρετικά συμπαθή στους θεατές.

·        Στιχομυθία Αντιγόνης – Ισμήνης: Κλιμακώνει την ένταση των στιγμών και εξιλεώνει την Ισμήνη στα μάτια των θεατών.

Β΄ Στάσιμο (στ. 582-625)

·        Ο Χορός αναφέρεται στις συμφορές που πλήττουν του ανθρώπους.

·        Μόνο η παντοδυναμία του Δία δεν καταβάλλεται από τίποτα.

·        Η ελπίδα είναι απατηλή και παρασύρει τους ανθρώπους στον όλεθρο.

·        Το περιεχόμενο αυτών των στίχων είναι απαισιόδοξο.

Γ’ Επεισόδιο (στ. 626-780)

·        Ο Αίμων δεν επιθυμεί να έρθει σε ρήξη με τον πατέρα του. Έρχεται όμως να αλλάξει την απόφασή του να καταδικάσει σε θάνατο την Αντιγόνη. Συμπεριφέρεται στην αρχή ήπια και με σεβασμό λόγω της καλής του ανατροφής αλλά γρήγορα θα διαπιστώσει ότι είναι μάταιο.

·        Ο Κρέων συσχετίζει το κύρος του γονιού με τη συμπεριφορά του παιδιού και θεωρεί την αγάπη της γυναίκας δουλεία προς τον άνδρα. Επαινεί τον Αίμονα γιατί πιστεύει ότι είναι με το μέρος του. Επίσης υποστηρίζει πως καθήκον των παιδιών είναι να σέβονται τους γονείς.

·        Ο Αίμων παρουσιάζει τη γνώμη του ως γνώμη των πολλών και αμφισβητεί τις αποφάσεις του πατέρα του.

·        Ο Κρέων μιλά όπως και στο Α΄ Επεισόδιο. Για να αποδείξει ότι έχει δίκιο «φορτώνει» το λόγο του με γνωμικά (σοφιστικό στοιχείο). Ωστόσο η έλλειψη επιχειρημάτων τον οδηγεί στη χρησιμοποίηση υβριστικών λέξεων.

·        στ. 725: διαλλακτική παρέμβαση του Χορού

·        στ. 742: ο Κρέων χάνει την αυτοκυριαρχία του

·        Πατέρας και γιος αντιπαρατίθενται πλέον σε ηθικό επίπεδο. Ο Κρέων διαπράττει ύβρη (στ. 777-780) και προετοιμάζεται σταδιακά η συντριβή του.

Γ΄ Στάσιμο (στ. 781-800)

·        Ο Χορός αναφέρεται στην παντοδυναμία του έρωτα, την ορμητικότητά του και την απέραντη έκταση της βασιλείας του.

·        Τονίζει ότι πολλές φορές ο έρωτας εμπαίζει και εξευτελίζει τα θύματά του.

·        Αφροδίτη: η θεά του έρωτα.

·        Ιδιότητες του έρωτα: μαλθακότητα του νέου, μαχητικότητα του πολεμιστή, παραφορά του μεθυσμένου.

Σόνια Σιούτη