''Έχεις τα πινέλα, έχεις τα χρώματα ζωγράφισε τον Παράδεισο και μπες μέσα'' Νίκος Καζαντζάκης Η διαχρονικότητα μιας κοσμοθεωρίας

Γράφει ο Παντελής Λιάκας

   Ο Νίκος Καζαντζάκης -ως ένας από τους σημαντικότερους στοχαστές όλων των εποχών- σημάδεψε τον πνευματικό κόσμο με τις φιλοσοφικές του εκφράσεις και ρήσεις, οι οποίες συνεχίζουν να διατηρούν την αξία τους και να παραμένουν ανθεκτικές στον χρόνο σε πανανθρώπινο επίπεδο έως σήμερα. Το συγγραφικό του έργο έχει πολυποίκιλες επιδράσεις όπως: από τον Όμηρο, Σωκράτη, Πλάτωνα, Δημόκριτο, Ηράκλειτο (ο κόσμος αποτελεί ένα είζωον πύρ), Νίτσε (ενσάρκωση του Αντιχρίστου, ελπίδα, προσωπική προσπάθεια και πραγματική ελευθερία χωρίς να περιμένεις ανταμοιβές για την προσπάθειά σου), Ουίλιαμ Τζαίημς (απόρριψη του καθεαυτού και δεδομένου στην καθημερινή ζωή), Μπερξόν (η τάση να λυτρωθούμε από τα δεσμά των πρέπει), Τολστόι, Ντοστογιέφσκι (έκδηλη η παρουσία του θεού σε όλα τα έργα του), Βούδα (η λύτρωση έρχεται από την ελευθερία), Σοπενχάουερ (ο κόσμος είναι μια παράσταση που δίνουν οι πέντε αισθήσεις του σώματος), Χριστό (κατέχει την πρώτη γραμμή καθώς επηρεάζει τους στοχασμούς του συγγραφέα γύρω από το θέμα του θεού), Ζορμπά (αγάπη για την ζωή και θάρρος απέναντι στον θάνατο). Ο Καζαντζάκης αγωνίστηκε για την αλήθεια, την προάσπιση των δημοκρατικών ιδεολογιών, ενώ παράλληλα προσπάθησε να πλησιάσει το άγνωστο και ανοίκειο, την ιδέα να παραδεχτεί την φυσική απόληξη της ανθρώπινης ζωής προς το θάνατο. Το φιλοπρόοδο αγωνιστικό του πνεύμα που αποστρέφεται τον αρνητισμό των κατώτερων συναισθημάτων (κατάθλιψη, απαισιοδοξία) κινείται σε ένα πλαίσιο αισιοδοξίας και αγάπης κατορθώνοντας να δώσει περιεχόμενο και νόημα στο εφήμερο της ζωής.  

          Ανάμεσα στις σημαντικότερες ρήσεις του συγκαταλέγεται η ακόλουθη: ''Έχεις τα πινέλα, έχεις τα χρώματα ζωγράφισε τον Παράδεισο και μπες μέσα'', η διαχρονικότητα της οποίας παραμένει δεδομένη παρ' όλη την μετεξέλιξη της ανθρώπινης ζωής. Ο άνθρωπος πρέπει να είναι δημιουργικός και να εξελίσσεται συνεχώς, άλλωστε διαθέτει τις απαιτούμενες γνώσεις οι οποίες του εξασφαλίζουν την δημιουργία ενός ιδεατού κόσμου στον οποίο βασιλεύει η ευτυχία, η ομόνοια και η δημοκρατικότητα. Σε αυτό τον κόσμο επικρατεί η ψυχική γαλήνη, η ευζωία και αποφεύγονται οι συγκρούσεις με αποτέλεσμα να διασφαλίζεται η μεγαλύτερη ασφάλεια και αξιοπρέπεια- οι οποίες καθορίζουν το βαθύτερο νόημα της ανθρώπινης ύπαρξης. Οι ίδιες οι πράξεις μας καθορίζουν τον κόσμο που θα φτιάξουμε, εμείς οι ίδιοι μπορούμε να δημιουργήσουμε αλλά επίσης και να καταστρέψουμε με την αλαζονική μας συμπεριφορά αυτό που μας κληροδοτήθηκε από τους παλαιότερους. Αυτός ο μακρόκοσμος (κόσμος) είναι δηλαδή σε άμεση συνύπαρξη με τον μικρόκοσμό μας (τις πράξεις που καθορίζουν τον εαυτό μας), καθώς αυτά τα δυο λειτουργούν ως συγκοινωνούντα δοχεία, δηλαδή η τάση του ωραίου που αισθανόμαστε, των καλών μας πράξεων και της ορθής μας συμπεριφοράς θα αντικατοπτριστεί και στο κόσμο που θέλουμε να δημιουργήσουμε και ο οποίος με τη σειρά του θα μας δώσει τους καρπούς της προσπάθειάς μας για ένα καλύτερο κόσμο. Στη ζωή άλλωστε έχουμε μάθει πως ότι δίνει κανείς αυτό παίρνει, οι σωστές αποφάσεις οδηγούν σε σωστούς δρόμους και οι λάθος σε παρεκκλίσεις. Οι ίδιοι εμείς μπορούμε να αναλάβουμε την αρχή της αλλαγής που δεν έχει πραγματοποιηθεί, να διαβούμε μέσα από τις δοκιμασίες της ζωής νικητές, σαν ένας άλλος Οδυσσέας ή Ιάσωνας να αποτινάξουμε τα αισθήματα απογοήτευσης και φόβου που μας βαραίνουν, τα μικροσυμφέροντα που μας κατατρέχουν καθημερινά, την βια, τις προκαταλήψεις, τον ρατσισμό, τις πολεμικές συρράξεις και να ορθώσουμε το ανάστημά μας ως μια πνοή δημιουργικής αλλαγής.

     Ο ίδιος ο Καζαντζάκης αγωνίστηκε απεγνωσμένα για το αγαθό της ελευθερίας, άλλωστε και ο κόσμος που οραματίστηκε μέσα από τα έργα του είναι επίγειος παράδεισος μόνο όταν επικρατεί σε αυτόν η ελευθερία. Μας ωθεί να αποτινάξουμε τις αλυσίδες που μας κρατάνε δέσμιους των περιστάσεων και τις οποίες μας έχουν επιβάλλει οι κοινωνικές συνθήκες και το εξωτερικό μας περιβάλλον. Είμαστε σαν τους ζωγράφους που πρέπει να φιλοτεχνήσουν το δικό τους έργο, με τα δικά μας χρώματα και πινέλα, χωρίς φόβους και συμβατικές πιέσεις, μια διαδρομή δηλαδή μοναχική αλλά προπάντων ελεύθερη, προκειμένου να αποτυπώσουμε τον δικό μας παράδεισο. Τα όνειρά μας δεν μπορούν να συμμορφώνονται προς τις πεποιθήσεις των άλλων, δεν μπορούμε να είμαστε αρεστοί σε όλους εκείνους που έχουν συμβιβαστεί με τα πρέπει της καταναλωτικής και συμφεροντολογικής κοινωνίας που ζούμε. Η προσωπική μας επιλογή για ένα καλύτερο μέλλον είναι σαν τον πίνακα που ζωγραφίσαμε, είναι δηλαδή δικός μας, βάλαμε το λιθαράκι μας για κάτι καλύτερο και είμαστε περήφανοι που παλέψαμε γι αυτό και τελικά δικαιωθήκαμε στο τέλος- ακόμα και από εκείνους που μας κατέκριναν για αυτή μας την επιλογή.

       Σε συμβολικό επίπεδο η λέξη χρώματα και πινέλα έχει πολλές εκδοχές, καθώς τα πινέλα συμβολίζουν τα θέλω μας, ενώ τα χρώματα διάφορες ψυχολογικές καταστάσεις όπως, το μπλε ή το σκούρο μπλε(η θάλασσα όταν σουρουπώνει) που συμβολίζει την μελαγχολία, το μαύρο (η μαύρη νύχτα) που συμβολίζει τον πόνο, το γκρι (το μέσο ανάμεσα στο μαύρο και το άσπρο) που συμβολίζει τον φόβο, το κίτρινο (χρυσός ήλιος που φωτίζει) που συμβολίζει τη χαρά, το πορτοκαλί (ξημέρωμα της αυγής και ανατολή του ήλιου) που συμβολίζει την έκπληξη, μοβ και πράσινο που συμβολίζουν την υποκρισία (γριφώδες περιεχόμενο όπως η υποκρισία), το κόκκινο που συμβολίζει τον Έρωτα (ένα τριαντάφυλλο με αγκάθια που όσο ωραίο φαίνεται στη όψη εντούτοις μπορεί να σε τρυπήσει με τα αγκάθια του αν δεν προσέξεις), το άσπρο που συμβολίζει την αγάπη (αγνότητα, αθωότητα). Είναι αυτό δηλαδή που συμπυκνώνεται στην ρήση του Καζαντζάκη που εξετάζουμε, δηλαδή η κατάλληλη επιλογή των χρωμάτων και πινέλων θα αντικατοπτρίσει πόσο πραγματικός και ρεαλιστικός είναι ο Παράδεισος τον οποίο θέλουμε να φτιάξουμε, ένα ταξίδι με χρώματα με συνοδοιπόρο τα όνειρά μας. 

Ο Ηράκλειτος είχε πει <τα πάντα ρει> (τα πάντα αλλάζουν), τίποτα δεν είναι αιώνιο, όλα εξελίσσονται και μεταβάλλονται όπως η ίδια η ζωή η οποία ποτέ δεν παραμένει ίδια. Η λαική σοφία λέει ''κάθε εμπόδιο σε καλό'', δηλαδή κάθε δύσκολη περίοδος που απειλεί να καταρρακώσει το ηθικό και την ψυχολογία μας δεν πρέπει να μας κλονίζει, αλλά απεναντίας να μας κάνει πιο δυνατούς. Να αναζητήσουμε το πολύ μέσα στο λίγο, την ευτυχία μέσα στα λίγα και καλά, την δύναμη μέσα στην αδυναμία, το αίσθημα δηλαδή να σταθούμε στο ύψος των περιστάσεων μέσω του ήθους μας. Ο ίδιος ο Καζαντζάκης μας δίδαξε το φιλοπρόοδο πνεύμα της αγωνιστικότητας απέναντι στον θάνατο και τα αρνητικά συναισθήματα που μας ταλαιπωρούν με το να καταπολεμήσουμε τις φοβίες μας, να σηκωθούμε όταν πέσουμε, να αλλάξουμε μονοπάτι όταν επιλέξουμε λάθος ή όταν μας ωθήσουν οι καταστάσεις να το επιλέξουμε. Σε κάθε περίπτωση η απελπισία και η παραίτηση πρέπει να αποβάλλονται- όσο δύσκολα διλήμματα και αν μας ταλανίζουν- και να αντικαθίστανται από την υπομονή και την καρτερικότητα. Ο Καζαντζάκης το είχε πει άλλωστε με τον δικό του τρόπο ''Ε κακομοίρη άνθρωπε, μπορείς να μετακινήσεις βουνά, να κάμεις θάματα, κι εσύ να βουλιάζεις στην κοπριά, στην τεμπελιά και στην απιστία! Θεό έχεις μέσα σου, Θεό κουβαλάς και δεν το ξέρεις - το μαθαίνεις μονάχα την ώρα που πεθαίνεις, μα 'ναι πολύ αργά''. Η αναποφασιστικότητα, η αδράνεια και ο φόβος ισοδυναμεί με θάνατο ενώ η θέληση, η εξέλιξη και η συνεχής προσπάθεια με ζωή.

     Προσεγγίζοντας την ρήση του Καζαντζάκη από την σημερινή σκοπιά θα μπορούσαμε να πούμε ότι απευθύνεται στους νέους καθώς τους προτρέπει να δημιουργήσουν τον δικό τους παράδεισο, έναν δηλαδή καλύτερο κόσμο. Οι λέξεις πινέλα και μπογιά συμβολίζουν τα μέσα, τα χέρια και το μυαλό αλλά και κάθε άλλο μέσο που έχει παρασχεθεί στην νεότητα (π.χ μόρφωση). Τα φαινόμενα βίας, εγκλημάτων, αυτοκτονιών, ναρκωτικών δεν αποτελούν ωραιοποίηση ή διαμαρτυρία αλλά απεναντίας παραίτηση από τα τρωτά σημεία της σύγχρονης κοινωνίας. Πολλοί νέοι μεταθέτουν σε άλλους τις ευθύνες που αναλογούν στους ίδιους και παραιτούνται ως ένδειξη ψυχολογικής και πνευματικής ανωριμότητας. Ως αντιστάθμισμα των παραπάνω έρχεται η ρήση του Καζαντζάκη να υπενθυμίσει στους νέους ότι το χρέος τους είναι να διαμορφώσουν τον κύκλο ζωής μόνοι τους και όχι να περιμένουν να την δημιουργήσουν οι άλλοι για αυτούς. Η κάθε γενιά έχει ευθύνη να δημιουργήσει τον κόσμο της και η απροθυμία να το κάνει είναι απροθυμία θέλησης, έλλειψη πίστης προς το μπορώ. Οι νέοι μπορούν να γίνουν αρχιτέκτονες της μοίρας τους αν θέτουν στόχους στη ζωή, αν είναι αισιόδοξοι και μαχητικοί. Επιπλέον πρέπει να απολαμβάνουν κάθε στιγμή και να εκμεταλλεύονται κάθε ευκαιρία, χωρίς να μεταθέτουν την εκπλήρωση των ονείρων τους σε ένα ακαθόριστο αύριο. Ακόμα και όταν αποτύχουν σε κάτι δεν πρέπει αυτό να σταθεί εμπόδιο για άλλες προσπάθειες, άλλωστε μια αποτυχία δεν είναι πάντοτε ήττα, μπορεί να είναι αναστολή της νίκης. Στην ζωή όμως δεν είναι κακό να πέφτεις αλλά να ξεπέφτεις. Οι νέοι πρέπει να αγαπήσουν πρώτα τους ίδιους τους εαυτούς τους -όχι όμως εγωιστικά- και να γίνουν φιλικοί, ηθικοί, έξυπνοι, τολμηροί, δραστήριοι. Να αγαπήσουν για να αγαπηθούν, να προσφέρουν για να τους προσφέρουν. Όπως μπορύν να κάνουν την ζωή καλύτερη, έτσι μπορούν να κάνουν την ζωή κόλαση (ότι αυτό που ζουν δεν είναι ζωή αλλά κόλαση). Η κόλαση δεν βρίσκεται στη ζωή, βρίσκεται στην παραίτηση από τη ζωή και στην αποδοχή του θανάτου. Ο θάνατος δεν αρχίζει από την στιγμή που φεύγει κανείς από τη ζωή, αλλά από τη στιγμή που αφήνει τη ζωή να του φύγει. Σε κάθε περίπτωση οι νέοι δεν μπορούν α μετατρέψουν την θλίψη σε χαρά, αλλά όμως έχουν τα πινέλα και τις μπογιές να ζωγραφίσουν έναν παράδεισο. Ίσως να μην μπορούν να μείνουν πάντα μέσα σε αυτόν, μπορούν όμως να τον επισκέπτονται συχνά.