Προτεινόμενο διαγώνισμα στα Αρχαία Ελληνικά Γ' Λυκείου: Πλάτωνα Πρωταγόρας - Αδίδακτο κείμενο

Επιμέλεια θεμάτων: Σόνια Σιούτη

Α. Διδαγμένο κείμενο

Κείμενο από μετάφραση: απόσπασμα από την Ενότητα 1η (318E-320C)

«Το μάθημα [το οποίο διδάσκω] είναι η εὐβουλία, η σωστή σκέψη και λήψη αποφάσεων τόσο για τα θέματα που αφορούν τα οἰκεῖα, την ιδιωτική ζωή, πώς δηλαδή να διευθετεί κανείς με τον καλύτερο τρόπο τα ζητήματα του οἴκου του, όσο και για τα θέματα που αφορούν την πόλη, ώστε να είναι κανείς όσο γίνεται πιο ικανός να πράξει και να μιλήσει για τα πολιτικά θέματα».

«Άραγε», είπα εγώ [δηλ. ο Σωκράτης, που αφηγείται τη συζήτησή του με τον Πρωταγόρα σε τρίτο φίλο του], «παρακολουθώ σωστά τα λεγόμενά σου; Γιατί απ' ό,τι καταλαβαίνω, μιλάς για την πολιτική τέχνη και εννοείς πως αναλαμβάνεις να κάνεις τους άνδρες αγαθούς πολίτες».

«Αυτό ακριβώς, Σωκράτη», είπε, «είναι το μάθημα που ισχυρίζομαι πως διδάσκω».

«Μάλιστα, ωραία τέχνη κατέχεις λοιπόν, αν βέβαια την κατέχεις πραγματικά», είπα εγώ. «Εγώ πάντως, θα σου πω αυτό που σκέφτομαι. Γιατί εγώ δεν θεωρούσα, Πρωταγόρα, πως αυτό είναι κάτι που διδάσκεται. Αφού όμως το λες εσύ, εγώ δεν μπορώ να το αμφισβητήσω. Αλλά το σωστό εκ μέρους μου είναι να πω για ποιο λόγο νομίζω πως δεν πρόκειται για κάτι που διδάσκεται και γιατί δεν μπορούν οι άνθρωποι να το μεταδώσουν σε άλλους ανθρώπους. Εγώ λοιπόν θεωρώ, όπως και οι άλλοι Έλληνες, πως οι Αθηναίοι είναι σοφοί. Και βλέπω ότι, όποτε συγκεντρωνόμαστε στην εκκλησία του δήμου, όταν η πόλη πρόκειται να εκτελέσει κάποιο έργο οικοδομικό, καλούμε τους οικοδόμους ως συμβούλους στην οικοδομία, κι όταν πάλι πρόκειται για ναυπηγικό έργο, καλούμε τους ναυπηγούς, και με τον ίδιο τρόπο πράττουμε όταν πρόκειται για όλα τα αντίστοιχα έργα, για όσα δηλαδή θεωρείται πως είναι διδακτά και μπορεί κάποιος να τα μάθει με κατάλληλα μαθήματα. Εάν επιχειρήσει δε κάποιος άλλος να δώσει τη συμβουλή του στον δήμο, κάποιος που οι άνθρωποι δεν τον θεωρούν τεχνίτη σχετικό, η συνέλευση δεν τον αποδέχεται, ακόμα κι αν είναι και ωραίος και πλούσιος και από μεγάλη οικογένεια. Αντίθετα, τον κοροϊδεύουν και του φωνάζουν, μέχρι αυτός που τόλμησε να μιλήσει να φύγει μόνος του τρομοκρατημένος ή μέχρι να τον σύρουν οι τοξότες και να τον βγάλουν σηκωτό, με διαταγή των πρυτάνεων. Για τα θέματα λοιπόν που θεωρούν [οι Αθηναίοι] ότι εξαρτώνται από κάποια συγκεκριμένη τεχνογνωσία, έτσι ενεργούν. Όταν όμως πρέπει να αποφασιστεί κάποιο ζήτημα που αφορά τη διοίκηση της πόλεως, σηκώνεται και δίνει τις συμβουλές του γι' αυτό εξίσου και ο οικοδόμος, και ο σιδεράς, και ο έμπορος ή ο ναυτικός, και ο πλούσιος, και ο φτωχός, και αυτός που είναι από μεγάλο γένος, και αυτός που δεν είναι από κάποια γενιά σπουδαία. Και κανένας δεν τους ψέγει γι' αυτό, όπως τους προηγούμενους: γιατί εσύ, χωρίς να έχεις διδαχτεί από πουθενά αυτό το πράγμα και χωρίς να έχεις δάσκαλο σ' αυτό το θέμα, θέλεις τώρα να δώσεις και συμβουλές. Άρα, είναι προφανές πως δεν θεωρούν ότι το πράγμα αυτό είναι κάτι που διδάσκεται.

Κείμενο από το πρωτότυπο: Ενότητα 3η (321B6-322A)

Ἅτε δὴ οὖν οὐ πάνυ τι σοφὸς ὢν ὁ Ἐπιμηθεὺς ἔλαθεν αὑτὸν καταναλώσας τὰς δυνάμεις εἰς τὰ ἄλογα· λοιπὸν δὴ ἀκόσμητον ἔτι αὐτῷ ἦν τὸ ἀνθρώπων γένος, καὶ ἠπόρει ὅτι χρήσαιτο. Ἀποροῦντι δὲ αὐτῷ ἔρχεται Προμηθεὺς ἐπισκεψόμενος τὴν νομήν, καὶ ὁρᾷ τὰ μὲν ἄλλα ζῷα ἐμμελῶς πάντων ἔχοντα, τὸν δὲ ἄνθρωπον γυμνόν τε καὶ ἀνυπόδητον καὶ ἄστρωτον καὶ ἄοπλον· ἤδη δὲ καὶ ἡ εἱμαρμένη ἡμέρα παρῆν, ἐν ᾗ ἔδει καὶ ἄνθρωπον ἐξιέναι ἐκ γῆς εἰς φῶς. Ἀπορίᾳ οὖν σχόμενος ὁ Προμηθεὺς ἥντινα σωτηρίαν τῷ ἀνθρώπῳ εὕροι, κλέπτει Ἡφαίστου καὶ Ἀθηνᾶς τὴν ἔντεχνον σοφίαν σὺν πυρί—ἀμήχανον γὰρ ἦν ἄνευ πυρὸς αὐτὴν κτητήν τῳ ἢ χρησίμην γενέσθαι—καὶ οὕτω δὴ δωρεῖται ἀνθρώπῳ. Τὴν μὲν οὖν περὶ τὸν βίον σοφίαν ἄνθρωπος ταύτῃ ἔσχεν, τὴν δὲ πολιτικὴν οὐκ εἶχεν· ἦν γὰρ παρὰ τῷ Διί. Τῷ δὲ Προμηθεῖ εἰς μὲν τὴν ἀκρόπολιν τὴν τοῦ Διὸς οἴκησιν οὐκέτι ἐνεχώρει εἰσελθεῖν—πρὸς δὲ καὶ αἱ Διὸς φυλακαὶ φοβεραὶ ἦσαν—εἰς δὲ τὸ τῆς Ἀθηνᾶς καὶ Ἡφαίστου οἴκημα τὸ κοινόν, ἐν ᾧ ἐφιλοτεχνείτην, λαθὼν εἰσέρχεται, καὶ κλέψας τήν τε ἔμπυρον τέχνην τὴν τοῦ Ἡφαίστου καὶ τὴν ἄλλην τὴν τῆς Ἀθηνᾶς δίδωσιν ἀνθρώπῳ, καὶ ἐκ τούτου εὐπορία μὲν ἀνθρώπῳ τοῦ βίου γίγνεται, Προμηθέα δὲ δι' Ἐπιμηθέα ὕστερον, ᾗπερ λέγεται, κλοπῆς δίκη μετῆλθεν.

Ερωτήσεις

1. Ἅτε δὴ οὖν οὐ πάνυ τι σοφὸς ὢν ὁ Ἐπιμηθεὺς...δωρεῖται ἀνθρώπῳ: Να μεταφράσετε το απόσπασμα στα νέα ελληνικά (Μονάδες 10)
2. ἔντεχνον σοφίαν, ἔμπυρον τέχνην: Να αναλύσετε τους παραπάνω όρους. (Μονάδες 10)
3. Ο Πρωταγόρας χρησιμοποιεί τον όρο "τὸ ἀνθρώπων γένος". Τι φανερώνει με αυτόν τον τρόπο; (Μονάδες 10)
4. Αξιοποιώντας τα στοιχεία του μεταφρασμένου κειμένου: α) να επισημάνετε ποια είναι η σημασία του όρου εὐβουλία,  β) να καταγράψετε το επιχείρημα του Σωκράτη σχετικά με το διδακτόν της αρετής και να το αξιολογήσετε ως προς την ορθότητά του. (Μονάδες 10)
5. Ο Πρωταγόρας σε ολόκληρο τον διάλογό του με τον Σωκράτη χρησιμοποιεί τρεις τρόπους προκειμένου να εκθέσει τις απόψεις του. Να τους κατονομάσετε και στη συνέχεια να αναπτύξετε έναν από αυτούς. (Μονάδες 10) 
6. ἔλαθεν, ἀκόσμητον, νομήν, ἐνεχώρει, ἔμπυρον: Για κάθε τύπο που σας δόθηκε να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις, απλές ή σύνθετες,  της νέας ελληνικής. (Μονάδες 10)

Β. Αδίδακτο κείμενο

Ὁ μὲν Ἀλκιβιάδης τοσαῦτα εἶπεν, οἱ δὲ Λακεδαιμόνιοι διανοούμενοι μὲν καὶ αὐτοὶ πρότερον στρατεύειν ἐπὶ τὰς Ἀθήνας, μέλλοντες δ’ ἔτι καὶ περιορώμενοι, πολλῷ μᾶλλον ἐπερρώσθησαν διδάξαντος ταῦτα ἕκαστα αὐτοῦ καὶ νομίσαντες παρὰ τοῦ σαφέστατα εἰδότος ἀκηκοέναι· ὥστε τῇ ἐπιτειχίσει τῆς Δεκελείας προσεῖχον ἤδη τὸν νοῦν καὶ τὸ παραυτίκα καὶ τοῖς ἐν τῇ Σικελίᾳ πέμπειν τινὰ τιμωρίαν. καὶ Γύλιππον τὸν Κλεανδρίδου προστάξαντες ἄρχοντα τοῖς Συρακοσίοις ἐκέλευον μετ’ ἐκείνων καὶ τῶν Κορινθίων βουλευόμενον ποιεῖν ὅπῃ ἐκ τῶν παρόντων μάλιστα καὶ τάχιστά τις ὠφελία ἥξει τοῖς ἐκεῖ.  ὁ δὲ δύο μὲν ναῦς τοὺς Κορινθίους ἤδη ἐκέλευέν οἱ πέμπειν ἐς Ἀσίνην, τὰς δὲ λοιπὰς παρασκευάζεσθαι ὅσας διανοοῦνται πέμπειν καί, ὅταν καιρὸς ᾖ, ἑτοίμας εἶναι πλεῖν. ταῦτα δὲ ξυνθέμενοι ἀνεχώρουν ἐκ τῆς Λακεδαίμονος.

Παρατηρήσεις

1. Να μεταφράσετε το παραπάνω κείμενο στα νέα ελληνικά. (Μονάδες 20)
2. Να γράψετε τους τύπους που ζητούνται:

• τοσαῦτα: τον αντίστοιχο τύπο στον άλλο αριθμό
• στρατεύειν: το β' ενικό πρόσωπο της υποτακτικής παρακειμένου στη μέση φωνή
• τὰς Ἀθήνας: την ονομαστική πτώση 
• περιορώμενοι: το απαρέμφατο του μέλλοντα στην ενεργητική φωνή
• νομίσαντες: το γ' ενικό πρόσωπο της ευκτικής του μέλλοντα στην ίδια φωνή
• τῇ ἐπιτειχίσει: τις πλάγιες πτώσεις του πληθυντικού αριθμού
• τάχιστα: τον αντίστοιχο τύπο στους άλλους βαθμούς
• προσεῖχον: το β' ενικό πρόσωπο της προστακτικής του αορίστου β' στην ενεργητική και στη     μέση φωνή
• ναῦς : την κλητική πτώση του ενικού αριθμού
• πλεῖν: το β' ενικό και το γ' πληθυντικό πρόσωπο της προστακτικής του ίδιου χρόνου. (Μονάδες 10)

  3. α. ὁ δὲ δύο μὲν ναῦς τοὺς Κορινθίους ἤδη ἐκέλευέν οἱ πέμπειν ἐς Ἀσίνην, τὰς δὲ λοιπὰς παρασκευάζεσθαι ὅσας διανοοῦνται πέμπειν καί, ὅταν καιρὸς ᾖ, ἑτοίμας εἶναι πλεῖν: Να μετατρέψετε τον πλάγιο λόγο σε ευθύ. (Μονάδες 5)

β. Να χαρακτηρίσετε συντακτικά τους υπογραμμισμένους όρους του κειμένου. (Μονάδες 5)

Πλάτωνα Πρωταγόρας, Ενότητα 2η

Ενότητα 2^η 

•     Ύπαρξη θεών και ανυπαρξία θνητών ειδών: θεοὶ μὲν ἦσαν, θνητά δὲ γένη οὐκ ἦν.
•      Η αρχή της δημιουργίας των θνητών ειδών από τους θεούς: τυποῦσιν αὐτὰ θεοὶ γῆς ἔνδον ἐκ γῆς καὶ πυρὸς μείξαντες καὶ τῶν ὅσα πυρὶ καὶ γῇ κεράννυται.
•     Η εντολή των θεών για την κατανομή ιδιοτήτων στα ζώα και η αντιστροφή των ρόλων του Προμηθέα και του Επιμηθέα: προσέταξαν Προμηθεῖ καὶ ᾿Επιμηθεῖ κοσμῆσαί τε καὶ νεῖμαι δυνάμεις…καὶ οὕτω πείσας νέμει.
•      Η κατανομή των ιδιοτήτων από τον Επιμηθέα στα ζώα με στόχο:

•       την προφύλαξή τους από άλλα ζώα: Νέμων δὲ τοῖς μὲν ἰσχὺν…μή τι γένος ἀϊστωθείη.
•       την προφύλαξή τους από τις δυσμενείς καιρικές συνθήκες: ἐπειδὴ δὲ αὐτοῖς ἀλληλοφθοριῶν…δὲρμασιν στερεοῖς καὶ ἀναίμοις
•  την εξασφάλιση τροφής: Τοὐντεῦθεν τροφὰς ἄλλοις ἄλλας ἐξεπόριζεν…ζῴων ἄλλων βοράν.
•       την ισορροπία στη φύση: καὶ τοῖς μὲν ὀλιγογονίαν προσῆψε…τῷ γένει πορίζων.

Ο Πρωταγόρας εξηγεί τελεολογικά τον «νόμο της αναπλήρωσης» στη φύση, αφού σύμφωνα με τους βιολογικούς νόμους κάθε ζώο έχει εφοδιαστεί με τα αναγκαία μέσα επιβίωσης, αυτοσυντήρησης και διαιώνισης του είδους του. Ειδικότερα, παρατηρούμε ότι οι ιδιότητες μοιράζονται στα ζώα έτσι ώστε μία αδυναμία να αναπληρώνεται από μία ικανότητα, με σκοπό να εξασφαλίζονται με αυτόν τον τρόπο α) η ύπαρξη και η διαιώνιση του κάθε είδους και β) η ισορροπία του οικοσυστήματος μέσα από την εξισορρόπηση των αντίρροπων δυνάμεων που λειτουργούν στο εσωτερικό του. Ακόμη φαίνεται ότι η ποικιλία των ζωικών ειδών με διαφορετικές ιδιότητες και ικανότητες δείχνει ότι στον ζωικό κόσμο επικρατεί συνεχής αγώνας για επιβίωση, ένας διαρκής πόλεμος για την ύπαρξη, και επιπλέον ότι η τελική ισορροπία του οικοσυστήματος προκύπτει από την εναρμόνιση των αντιθέτων, ως ενότητα αντιθέτων (διαφαίνεται η θέση του Ηράκλειτου, για την «παλίντονον/ἀφανῆ ἁρμονίην»). Ακόμη να προσθέσουμε ότι οι ιδιότητες των ζώων προβάλλονται ως δώρα των θεών, δηλαδή ως δοσμένες εκ των προτέρων ιδιότητες που τα ζωικά είδη έχουν χωρίς καμία ενεργητική συμμετοχή τους στην απόκτησή τους και παρέχονται μάλιστα από την κατώτερη και ελλιπέστερη θεϊκή μορφή του Επιμηθέα. Τέλος, η τελεολογική εξήγηση της αντισταθμιστικής και σύμμετρης κατανομής των ιδιοτήτων στα ζώα, που επιχειρεί ο Πρωταγόρας στην εξεταζόμενη ενότητα, γίνεται ιδιαίτερα αντιληπτή στη χρήση της γλώσσας με το πλήθος αντιθετικών σχημάτων και προσδιορισμών του τελικού αιτίου (δηλ. του σκοπού).

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΑ ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΤΟΥ ΣΧΟΛΙΚΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

1. Στον μύθο του Πρωταγόρα, ο άνθρωπος παρουσιάζεται ως το πιο αδύναμο και λιγότερο προικισμένο βιολογικά ον. Συζητήστε αυτή την παρουσίαση και αναζητήστε τα χαρακτηριστικά εκείνα του ανθρώπου που του επέτρεψαν να επιβιώσει, να διαφοροποιηθεί από τα άλλα θηλαστικά και να αναπτύξει πολιτισμό.

Απάντηση

   Στο επιμηθεϊκό στάδιο του μύθου ο άνθρωπος παρουσιάζεται αδιαφοροποίητα ως ένα θνητό πλάσμα ανάμεσα στα άλλα. Ο Επιμηθέας εξάντλησε τα εφόδια με την υποδειγματική κατανομή τους σε όλα τα άλλα ζώα, αλλά όχι στον άνθρωπο. Η απρονοησία του έκανε τον άνθρωπο να βρίσκεται μόνος στον κόσμο και στο έλεος φυσικών και ζωικών δυνάμεων, ανίσχυρος και αβοήθητος, ατελής, ανεπαρκής και χωρίς βιολογική θωράκιση.

Η επιβίωση του ανθρώπου λοιπόν δεν οφείλεται σε κάποιο δυναμικό συνδυασμό ενστίκτων και ορμεμφύτων, αλλά στην ευρηματικότητά του που αποτελεί την ανθρώπινη απάντηση στη φυσική αδυναμία. Ο άνθρωπος αναπτύσσει νοημοσύνη κινούμενος από τη φυσική ανάγκη και πορεύεται ανοδικά από την τυραννία των βιολογικών εξαρτήσεων προς την ελευθερία που υπόσχεται η νοήμων ύπαρξη. Έτσι η μικρόνοια του Επιμηθέα οδηγεί στην οξύνοια του Προμηθέα, η οποία εκδηλώνεται ως επινόηση, πρόνοια, κατασκευαστική ικανότητα, φαντασία και δημιουργικότητα και ειδικότερα ως εργασία, πρακτικό πρόγραμμα ζωής, τεχνογνωσία και τεχνικά επιτεύγματα, με τα οποία επιχειρεί να αντισταθμίσει την φυσική/βιολογική υπεροχή των άλλων ζωικών οργανισμών.

Ειδικότερα στο πλαίσιο του μύθου, με τις ενέργειες του Προμηθέα o άνθρωπος απέκτησε δύο πολύ σημαντικά εφόδια, τη φωτιά και τις τεχνικές γνώσεις που τον διαφοροποιούν ως έλλογο είδος από τα άλλα άλογα είδη. Χάρη σε αυτά «τα δώρα» μπόρεσε να δημιουργήσει πολλά από τα εφόδια που είχαν δοθεί στα άλλα ζώα, όπως υπόδηση, στρωσίδια, στέγη, τροφή, όπλα, (στοιχεία υλικοτεχνικού πολιτισμού) κι έτσι, να καλύψει τις βιολογικές του ανάγκες, να κυριαρχήσει πάνω στη φύση και να συνεχίσει με κατακτήσεις συνθετότερες και ποιοτικά ανώτερες, όπως γλώσσα, θρησκεία κ.τ.λ. Όλα αυτά, λοιπόν, τα εφόδια έκαναν τον άνθρωπο ένα ξεχωριστό και ανώτερο από τα άλλα ζώα ον.

Σημείωση: Επιπλέον, όπως θα διδαχτούμε στην 4η ενότητα, ο Δίας χάρισε στον άνθρωπο την «αἰδῶ» και τη «δίκη», χάρη στις οποίες απέκτησε τις αρετές της δικαιοσύνης, του σεβασμού, της σωφροσύνης, της ευσέβειας, που τον οδήγησαν στην πολιτική οργάνωση (στοιχεία ηθικοπνευματικού πολιτισμού).

2. Διαβάστε το απόσπασμα της Θεογονίας του Ησίοδου για τον Προμηθέα. Συγκρίνετε τις αφηγήσεις του Ησίοδου και του Πρωταγόρα.

ΗΣΙΟΔΟΥ, ΘΕΟΓΟΝΙΑ

Ο ΜΥΘΟΣ ΤΟΥ ΠΡΟΜΗΘΕΑ

Κι' ο Ιαπετός του Ωκεανού την κόρη την ομορφοστράγαλη Κλυμένη επήρε· ανέβηκε μαζί της στο γαμήλιο το κρεβάτι, κι' αυτή τον Άτλαντα του γέννησε το γιο με την ατρόμαχτη ψυχή· του γέννησε και τον μεγαλοφάνταστο Μενοίτιο και τον Προμηθέα τον εύστροφο και γρήγορο στο νου, και τέλος τον αδέξιο τον Επιμηθέα, που απ' την αρχή συμφορά στάθηκε για τους ανθρώπους που τους τρέφει το ψωμί (512), γιατί εδέχτηκε αυτός πρώτος την παρθένα πούπλασεν ο Δίας. Τον ασεβή Μενοίτιον ο Δίας με το μακρύ το βλέμμα γκρέμισε μέσ' στο βυθό του Ερέβους, με τον φλογόβολο χτυπώντας κεραυνό, για το ξεφρένιασμα και την ασύγκριτη τη δύναμί του (516). Ο Άτλας, σ' ανάγκη υποταγμένος τρομερή, ορθός στα πέρατα της γης, μπροστά στις λιγερόφωνες τις Εσπερίδες, κρατάει τον πλατύτατο ουρανό με το κεφάλι και τ' ακάματά του χέρια· γιατί την κλήρα τούτη νάχη τώρισε ο βαθύβουλος ο Δίας (520). Όσο και για τον Προμηθέα πούχε τα πολλά σοφίσματα, μ' αφεύγατα δεσμά, βαρύμοχτα δεσμά, τον έδεσε και με κολώνα τον εκάρφωσε μπηγμένην ως τη μέση· και καταπάνω του απλοφτέρουγο ξεσήκωσε αετό· κι' αυτός το σκώτι τούτρωγε το αθάνατο· κι' όσο τη μέρα τούτρωγε το τεντοφτέρουγο όρνιο, ολονυχτίς μεγάλωνε και πάντα ήταν ακέριο (525). Μα τ' όρνιο τούτο, της Αλκμήνης της ομορφοστράγαλης ο γιος, ο Ηρακλής, το σκότωσε κι' από τη μαύρη τούτη αρρώστια λύτρωσε του Ιαπετού τον γιο και τον λευτέρωσε απ' τα πάθη, κι' όχι χωρίς το θέλημα του Ολύμπιου Δία πόχει τον υπέρτατο τον θρόνο και που ήθελε τη δόξα του Ηρακλή του Θηβογεννημένου ακόμα μεγαλύτερη, παρά μπροστά, στη γη την πολυθρέφτρα (531)· με τη φροντίδα τούτη τίμησε τον μεγαλόδοξό του γιο, κι' αν κι' ήταν ωργισμένος, τη χολή παράτησε πούχε του Προμηθέα, γιατί συναγωνίζονταν στο νου τον ίδιον αυτόν, τον γιο του Κρόνου, π' ακέριος αναβράζει από το μέγα θάρρος (534).

Ήτανε τότε που κανόνιζαν στη Μηκώνη τις σχέσεις τους οι θεοί και οι θνητοί άνθρωποι. Τότε λοιπον με μεγάλη του προθυμία μοίρασε ένα μεγαλόσωμο βώδι ο Προμηθέας και θέλησε να ξεγελάση το νου του Δία. Για το ένα απ' τα δυο μέρη έβαλε τα κρέατα και τα εντόσθια τα παχιά μέσα σε ξύγκι και τα σκέπασε με την κοιλιά του βωδιού· για τ' άλλο, με τα δόλια τα σοφίσματά του πήρε τ' άσπρα κόκκαλα του βωδιού, τα ταχτοποίησε και τάβαλε χάμου κι' αυτά, σκεπάζοντάς τα μ' άσπρο ξύγκι (541). Πάνω σ' αυτό λοιπόν του μίλησε ο πατέρας των θεών και των ανθρώπων και του είπε: — «Γιε του Ιαπετού, πιο δοξασμένε απ' όλους τους αφέντες, στάθηκες, φίλε, μεροληπτικός στο μοίρασμά σου τούτο» (544).

Έτσι, μαλώνοντάς τον, είπε ο Δίας πόχει τις αιώνιες τις βουλές. Κι' ο Προμηθέας με τους δόλιους στοχασμούς, τούπε χαμογελώντας μ' αλαφρό χαμόγελο και μ' άγρυπνο το νου του στην απάτη που μηχανευόταν:

— «Δία πανένδοξε κι' απ' όλους τους αθάνατους θεούς ο πιο μεγάλος, να, διάλεξε από τούτες τη μερίδα π' αγαπά η ψυχή σου» (549).

Έτσι, με την απάτη στο μυαλό, του μίλησε· κι' ο Δίας πόχει τις αιώνιες βουλές, ένιωσε, δεν του ξέφυγεν η απάτη· κι' έβαλε το κακό στο νου για τους θνητούς ανθρώπους, που κι' αποφασισμένος ήταν να το κάμη. Με τα δυο χέρια σήκωσε τ' άσπρο ξύγκι· κι' η οργή δεξιά — ζερβά του πήρε την ψυχή και την καρδιά του μαύρισε χολή, σαν είδε τ' άσπρα του βωδιού τα κόκκαλα και πως την έπαθε απ' τη δόλια τέχνη (555). Κι' είν' απ' αυτό που στους αθάνατους θεούς στη γη τα έθνη των ανθρώπων κόκκαλα άσπρα στους βωμούς τους φλογερούς επάνω καίνε. Και με καρδιά λοιπόν πολύ βαρειά, ο Δίας, που τα νέφη συμμαζεύει, του είπε: — «Α, γιε του Ιαπετού, πούσαι σοφός καθώς κανένας άλλος, βλέπω, καλέ μου φίλε, πως την τέχνη της απάτης δεν λησμόνησες ακόμη» (560).

Έτσι ωργισμένος τούπε ο Δίας πόχει τις αιώνιες βουλές· κι' από τα τότε αναθυμούμενος τον δόλο πάντα, δεν κατεύθυνε πια την ορμή της ακάματης φλόγας στα φράξα για τους ανθρώπους τους θνητούς που κατοικούν στη γην επάνω (564). Αλλά ο αντρείος ο γιος του Ιαπετού τον εξαπάτησε, κλέβοντας μέσα σε κούφιο καλάμι της φλόγας της ακάματης τη μακρόφεγγη λάμψι. Μα τούτη η πράξι δάγκωσε μέσ' στην ψυχή κατάβαθα τον Δία π' από ψηλά βροντάει και την καρδιά του μαύρισε η χολή καθώς ανάμεσα είδε στους ανθρώπους τη μακρόφεγγη της φλόγας λάμψι (569).

Μετάφραση: Παναγή Λεκατσά

Απάντηση

ΟΜΟΙΟΤΗΤΕΣ

Και ο Πρωταγόρας και πριν από αυτόν ο Ησίοδος στη Θεογονία του κάνουν λόγο για τον Προμηθέα, για τη σχέση του με το Δία και για την κλοπή της φωτιάς. Και τα δύο κείμενα προβάλλουν τον Πρωταγόρα στην αντίθεσή του με τον Δία και την κλοπή της φωτιάς ως έμπρακτη εκδήλωση αυτής της αντίθεσης. Αναμφισβήτητα τα κείμενα συγκλίνουν στην παρουσίαση του Προμηθέα ως πρωτεργάτη του ανθρώπινου πολιτισμού με την κλοπή της φωτιάς από τον Δία.

ΔΙΑΦΟΡΕΣ

Ωστόσο παρά τον κοινό πυρήνα τους, τα δύο κείμενα παρουσιάζουν και σαφείς διαφορές:

α. Ο Πρωταγόρας αναφέρεται στην εξελικτική πορεία των θνητών όντων (ζώων και ανθρώπου) από τη βιολογική τους συγκρότηση ως τη μοναχική, ανοδική πορεία του ανθρώπου προς τον πολιτισμό. Σε αυτή την πορεία ο Προμηθέας είναι ο οδηγός προς το φως του λόγου και γίνεται το σύμβολο του πάσχοντος θεού για χάρη του ανθρώπου και της δημιουργικής παρουσίας του στον κόσμο. Αυτή η διάσταση της προμηθεϊκής παρουσίας και δράσης δεν δίνεται στο έργο του Ησιόδου ο οποίος παρουσιάζει την εξέλιξη ως απόκλιση από την τάξη του Δία και ως κατιούσα πορεία από ανώτερες μορφές ζωής προς κατώτερες.

β. Διαφορετική διαχείριση εντοπίζουμε επίσης και στο ζήτημα των σχέσεων του Προμηθέα με τον Δία. Ο Ησίοδος εστιάζει στην αντίθεση ανάμεσα στον Δία και τον Προμηθέα, ως αντίθεση τάξης και ανυπακοής. Παρουσιάζει τον Δία ως σκληρό τιμωρό του Προμηθέα και εχθρικό απέναντι στο ανθρώπινο γένος. Αντίθετα, ο Πρωταγόρας, αν και παρουσιάζει την φιλάνθρωπη πράξη του Προμηθέα ως ανυπακοή στον Δία και στην εξουσία, δεν σχολιάζει περαιτέρω την αντίδραση του Δία, αλλά αναφέρει απλώς ότι ο Προμηθέας δικάστηκε για τη φιλάνθρωπη πράξη του δίχως άλλες λεπτομέρειες, αφού άλλωστε δεν είναι αυτό το θέμα του. Στη συνέχεια ο Πρωταγόρας παρουσιάζει τον Δία ως ευεργέτη του ανθρώπου, καθώς του χαρίζει δύο πολύ σημαντικά εφόδια για την εξέλιξή του, την αιδώ και τη δίκη (ενότητα 4η).

γ. Ο Πρωταγόρας αναφέρει την κλοπή της φωτιάς ως ύψιστη πράξη φιλανθρωπίας του Προμηθέα και συγχρόνως ως στάδιο της επίπονης πορείας του ανθρώπου από τα δεσμά της βιολογικής ανάγκης στην αυτονομία του νοήμονος όντος. Παρουσιάζει, επομένως, στον μύθο με τρόπο ανθρωποκεντρικό τον Προμηθέα να ευεργετεί και να προστατεύει τον άνθρωπο, αφού με τα «δώρα» του ο άνθρωπος απαντά στην άτεγκτη φυσική ανάγκη με την ευρηματικότητά του και τον λόγο, δηλαδή με την οργάνωση πολιτισμού. Αντίθετα, ο Ησίοδος παρουσιάζει την κλοπή της φωτιάς ως μια ενέργεια αμφισβήτησης και υπονόμευσης της εξουσίας του Δία και παραβλέπει τον σκοπό για τον οποίο διαπράχθηκε. Έτσι, ο Προμηθέας του Ησιόδου ηθογραφείται ως κλέφτης και αλαζόνας απέναντι στον Δία, αφού φαίνεται να ανταγωνίζεται την ευστροφία του και να υπονομεύει τη θεϊκή τάξη και εξουσία. Συνεπώς ο αφηγητής βλέπει τα πράγματα από τη σκοπιά των θεών και προσδίδει στον μύθο χαρακτήρα θεοκεντρικό, αφού κυρίως στους θεούς αναφέρεται και μόνο ευκαιριακά στον άνθρωπο.

δ. Τα δύο κείμενα διαφέρουν και σε άλλα επιμέρους σημεία της μυθοπλασίας, καθώς είναι διαφορετικός ο σκοπός αναφοράς του μύθου του Προμηθέα σε κάθε περίπτωση και γίνεται σε διαφορετικό πλαίσιο συμφραζομένων και με διαφορετικό ιδεολογικό προσανατολισμό.

ε. Είναι κείμενα διαφορετικών εποχών, του Ησιόδου ανήκει στον 8ο π. Χ. και του Πρωταγόρα στον 5ο π. Χ. αι., και είναι λογικό η παρουσίαση του προμηθεϊκού μύθου να επηρεάζεται από το ιστορικό, ιδεολογικό και πολιτισμικό πλαίσιο της εποχής των συγγραφέων.

*Οι απαντήσεις από το study4exams

Πλάτωνα Πρωταγόρας, Ενότητα 1η

Ενότητα 1η

• Το αντικείμενο της διδασκαλίας του Πρωταγόρα: Το μάθημα [το οποίο διδάσκω] είναι η εὐβουλία…ισχυρίζομαι πως διδάσκω.
• Η θέση του Σωκράτη: "Εγώ πάντως, θα σου πω αυτό που σκέφτομαι. Γιατί εγώ δεν θεωρούσα, Πρωταγόρα, πως αυτό είναι κάτι που διδάσκεται.
•  Τα επιχειρήματα του Σωκράτη:

πρώτο επιχείρημα: οι Αθηναίοι δεν πιστεύουν ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται: Εγώ λοιπόν θεωρώ…είναι προφανές πως δεν θεωρούν ότι το πράγμα αυτό είναι κάτι που διδάσκεται.

δεύτερο επιχείρημα: οι πιο σοφοί και άριστοι πολίτες δεν μπορούν να μεταδώσουν την αρετή στα παιδιά τους: Αυτή τη στάση φυσικά δεν την έχει μόνο η συνέλευση της πόλης μας, αλλά και στο ιδιωτικό επίπεδο…δεν θεωρώ πως η αρετή είναι διδακτή.

• Οι μέθοδοι με τις οποίες θα αξιοποιήσει ο Πρωταγόρας προκειμένου να απαντήσει στον Σωκράτη: μύθος – διάλεξις: Αλλά, τι προτιμάς από τα δύο;… να σας πω έναν μύθο.

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΑ ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΤΟΥ ΣΧΟΛΙΚΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

1. Πώς κρίνετε τη στάση του αθηναϊκού δήμου, όπως την περιγράφει ο Σωκράτης, απέναντι στους ειδικούς πάνω σε κάποια συγκεκριμένα ζητήματα και απέναντι στους πολίτες που, σε γενικά θέματα, θέλουν να δώσουν τη γνώμη τους στην πολιτική συνέλευση; Ποια θεωρείτε ότι είναι η στάση των σημερινών πολιτικών κοινωνιών απέναντι στο θέμα;

Απάντηση

                    Στην Εκκλησία του Δήμου, όταν οι Αθηναίοι συζητούσαν για θέματα που απαιτούσαν ιδιαίτερη τεχνογνωσία, θεωρούσαν σωστό να δέχονται τη γνώμη μόνο των ειδικών. Η στάση αυτή των Αθηναίων κρίνεται σωστή, γιατί μόνο οι ειδικοί είναι αρμόδιοι να δώσουν σωστές συμβουλές για θέματα της ειδικότητάς τους. Μόνο αυτοί μπορούν να ενημερώσουν σωστά τους πολίτες και να φωτίσουν πολύπλευρα ένα τέτοιο ζήτημα, ώστε η πολιτεία να φτάσει στη λήψη των ορθότερων δυνατών αποφάσεων.

                    Από την άλλη, το δικαίωμα και το χρέος όλων των πολιτών να εκφράζουν ελεύθερα τις απόψεις τους (ισηγορία, παρρησία) για θέματα που αφορούσαν την πόλη αποτελούσε απαραίτητη και αναγκαία προϋπόθεση για την ομαλή και σωστή λειτουργία της άμεσης δημοκρατίας που υπήρχε τότε στην Αθήνα. Καθώς οι Αθηναίοι διέθεταν σε μεγάλο βαθμό πολιτική ωριμότητα, φωτίζονταν ολόπλευρα τα θέματα και όλοι μαζί οδηγούνταν στη λήψη μιας ορθής απόφασης.

                    Στις σημερινές κοινωνίες ζητείται επίσης η γνώμη των ειδικών για θέματα που απαιτούν ειδικές γνώσεις. Οι ειδικοί, όμως, δεν αγορεύουν στη Βουλή, αλλά κατέχουν υπεύθυνες θέσεις σε υπουργεία και δημόσιες υπηρεσίες δίπλα σε πρόσωπα με πολιτικές ευθύνες. Έτσι, οι αποφάσεις λαμβάνονται έπειτα από εμπεριστατωμένες μελέτες εξειδικευμένων προσώπων.

                    Όμως, στα πολιτικά ζητήματα δεν μπορεί να ισχύσει ό,τι ίσχυε στην αρχαία Αθήνα. Η τεράστια αύξηση του πληθυσμού εμποδίζει την έκφραση πολιτικού λόγου στη Βουλή από το σύνολο των πολιτών. Σήμερα, η δημοκρατία είναι έμμεση και αντιπροσωπευτική, καθώς οι πολίτες αντιπροσωπεύονται από τους βουλευτές. Μπορούν, ωστόσο, να εκφράσουν τη γνώμη τους ως άτομα σε πολιτικά θέματα μέσω διάφορων συλλογικών οργάνων της τοπικής αυτοδιοίκησης ή συνδικαλιστικών κινημάτων ή μέσω του τύπου και γενικά των μέσων μαζικής ενημέρωσης. Ευρέως διαδεδομένα είναι σήμερα και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης (Facebook, Twitter, κ.τ.ό.), τα οποία επιτρέπουν στον καθένα να εκφράζει ελεύθερα την άποψή του.

2. Συνοψίστε και συζητήστε τους λόγους για τους οποίους ο Σωκράτης ισχυρίζεται πως η αρετή δεν μπορεί να μεταδοθεί.

Ο Σωκράτης υποστηρίζει ότι η πολιτική αρετή δεν μπορεί να διδαχθεί. Για να στηρίξει αυτή τη θέση παρουσιάζει τα παρακάτω επιχειρήματα:

α. Στην Εκκλησία του Δήμου, όταν οι Αθηναίοι, οι οποίοι είναι σοφοί, συζητούν για θέματα που απαιτούν ιδιαίτερη τεχνογνωσία, θεωρούν σωστό να δέχονται τη γνώμη μόνο των ειδικών. Αντίθετα, όταν γίνεται λόγος για θέματα που αφορούν τη διοίκηση της πόλης, δέχονται τη συμβουλή οποιουδήποτε πολίτη ανεξαρτήτως επαγγέλματος, οικονομικής κατάστασης ή καταγωγής, γιατί πιστεύουν πως όλοι έχουν πολιτική αρετή χωρίς να την έχουν διδαχτεί από πουθενά. β. Οι πιο σοφοί και άριστοι των πολιτών μας δεν μπορούν να μεταβιβάσουν αυτή την αρετή (την πολιτική αρετή) που έχουν οι ίδιοι σε άλλους (χαρακτηριστικά είναι τα παραδείγματα του Περικλή και του Αρίφρονα).

                Τα επιχειρήματα του Σωκράτη έχουν λογική βάση και κρίνονται αρκετά ικανοποιητικά. Ωστόσο, μπορούμε να εντοπίσουμε και αδύνατα σημεία. Συγκεκριμένα, όσον αφορά το πρώτο επιχείρημα παρατηρούμε τα εξής:

α. Χαρακτηρίζει όλους τους Αθηναίους σοφούς («Εγώ λοιπόν θεωρώ ... οι Αθηναίοι είναι σοφοί»), παρόλο που γνωρίζουμε και από την Ἀπολογία Σωκράτους και από άλλα πλατωνικά έργα την υποτιμητική γνώμη που έτρεφε για αυτούς. Εξάλλου, η άποψη αυτή αποτελεί μάλλον μια υπερβολική και υπεραπλουστευτική γενίκευση που δεν μπορεί να ευσταθεί, ιδιαίτερα αν λάβουμε υπόψη μας ιστορικά παραδείγματα επιφανών πολιτικών της εποχής, όπως ο Κλέων και ο Αλκιβιάδης, οι οποίοι αποδείχτηκαν διεφθαρμένοι.

β. Ο Σωκράτης θεωρεί ότι η πολιτική αρετή δεν διδάσκεται, επειδή όλοι οι Αθηναίοι ανεξαρτήτως επαγγέλματος, οικονομικής κατάστασης ή καταγωγής συμμετέχουν ενεργά στα κοινά και εκφράζουν τη γνώμη τους στην Εκκλησία του Δήμου για θέματα που αφορούν την πόλη. Στην πραγματικότητα, αναφέρεται στα δικαιώματα της ισηγορίας και της παρρησίας, που αποτελούσαν τις αναγκαίες προϋποθέσεις για την ομαλή και σωστή λειτουργία της άμεσης δημοκρατίας που ίσχυε τότε στην Αθήνα. Το ότι όμως όλοι οι Αθηναίοι πολίτες εξέφραζαν ελεύθερα τη γνώμη τους δεν αποδεικνύει ότι η πολιτική αρετή δεν διδάσκεται ούτε ότι όλοι τη διέθεταν, καθώς στην Εκκλησία του Δήμου εκφράζονταν και απόψεις που δεν διέπονταν από πολιτική αρετή.

γ. Ο Σωκράτης ισχυρίζεται ότι οι Αθηναίοι δεν έχουν διδαχτεί από πουθενά την πολιτική αρετή. Κάτι τέτοιο όμως δεν ισχύει, γιατί οι Αθηναίοι από τη νεαρή τους κιόλας ηλικία ζούσαν και συμμετείχαν καθημερινά στα πολιτικά δρώμενα της άμεσης δημοκρατίας: συμμετείχαν ενεργά στα κοινά, διατύπωναν πολιτικό λόγο στην Εκκλησία του Δήμου και στην Αγορά, παρακολουθούσαν λόγους επιφανών ρητόρων, γνώριζαν και τηρούσαν τους νόμους, είχαν το δικαίωμα του «ἐκλέγειν» και «ἐκλέγεσθαι». Όλα αυτά αποτελούσαν έμμεση και άτυπη δια βίου διδασκαλία της πολιτικής αρετής.

Όσον αφορά το δεύτερο επιχείρημα μπορούμε να παρατηρήσουμε τα ακόλουθα:

α. Ο Σωκράτης ισχυρίζεται ότι ο Περικλής δεν μπόρεσε να μεταδώσει την πολιτική αρετή που ο ίδιος διέθετε στους γιους του. Από αυτό το σημείο αντιλαμβανόμαστε ότι διαφορετικό περιεχόμενο προσδίδει ο Σωκράτης στον όρο «πολιτική αρετή» και διαφορετικό ο Πρωταγόρας (αυτό θα γίνει επίσης εμφανές στην 7^η ενότητα, όπου ο Πρωταγόρας προσπαθεί να αντικρούσει αυτό το επιχείρημα του Σωκράτη). Ειδικότερα, με τον όρο «πολιτική αρετή» ο Σωκράτης εννοεί την τέχνη «τοῦ λέγειν καὶ πράττειν τὰ τῆς πόλεως», ενώ ο Πρωταγόρας εννοεί όλες εκείνες τις αρετές που πρέπει να διαθέτει κάποιος για να λειτουργεί σωστά ως πολίτης. Ο Σωκράτης, λοιπόν, εννοεί την αρετή ως ενιαία ολότητα που είναι σύμφυτη με τη γνώση και όχι άθροισμα επιμέρους αρετών στο οποίο ο καθένας μπορεί να συμμετάσχει όπως νομίζει, και δεν διαχωρίζει την ικανότητα των μεγάλων πολιτικών ηγετών από την πολιτική αρετή των απλών πολιτών. Το γεγονός, όμως, ότι οι γιοι του Περικλή δεν έφτασαν τις ικανότητες του πατέρα τους και δεν έγιναν μεγάλοι πολιτικοί δεν σημαίνει ότι ήταν διεφθαρμένοι και δεν διέθεταν την πολιτική αρετή ως πολίτες.

β. Η αποτελεσματικότητα της διδασκαλίας εξαρτάται τόσο από τη μεταδοτικότητα του δασκάλου όσο και από τη δεκτικότητα των μαθητών. Το ότι οι γιοι του Περικλή δεν μπόρεσαν να διδαχθούν την πολιτική αρετή, μπορεί να σημαίνει είτε ότι ο Περικλής δεν είχε την ικανότητα να τους μεταδώσει τις αρετές του είτε ότι οι γιοι του ήταν ανεπίδεκτοι μαθήσεως. Σε κάθε περίπτωση, όμως, δεν αποδεικνύεται ότι η πολιτική αρετή δεν διδάσκεται. Βέβαια, μια προσεκτικότερη εξέταση του σωκρατικού επιχειρήματος αναδεικνύει τον παιδαγωγικό προβληματισμό του φιλοσόφου σχετικά με τη σημασία του μαθητή ως ιδιαίτερης και μοναδικής ατομικότητας στη διαδικασία μάθησης και διαμόρφωσής του. Η διδασκαλία δεν μπορεί να αγνοεί την «ἰδίαν φύσιν» του μαθητή, αλλά να την προϋποθέτει λογικά και να την οδηγεί σε μια πορεία γνώσης που γίνεται συγχρόνως πορεία αυτογνωσίας και αυτοϋπέρβασης με σκοπό την κατάκτηση της αρετής και της ευδαιμονίας.

γ. Όλοι γνώριζαν τη διανοητική κατάσταση των γιων του Περικλή. Επομένως, δεν μπορεί να αποδειχθεί ότι η πολιτική αρετή δεν διδάσκεται.

δ. Τέλος, ούτε η περίπτωση του Κλεινία μπορεί να θεωρηθεί παράδειγμα ικανό να αποδείξει ότι η πολιτική αρετή δεν διδάσκεται. Ο Κλεινίας αποτελούσε μια ειδική περίπτωση μαθητή, ανεπίδεκτου μαθήσεως. Συνιστά δηλαδή μια μεμονωμένη περίπτωση, μια εξαίρεση στον κανόνα, στην οποία δεν μπορούμε να βασιστούμε για να συνάγουμε γενικά και ασφαλή συμπεράσματα. Εξετάζοντας συνολικά την επιχειρηματολογία του Σωκράτη οδηγούμαστε στις εξής διαπιστώσεις και συμπεράσματα:

α. Τα επιχειρήματά του είναι εμπειρικά και περιγραφικά. Δίνονται με παραδείγματα και όχι με την αλληλουχία διεισδυτικών σκέψεων, όπως θα ήταν αναμενόμενο από τον Σωκράτη. Επομένως, φαίνεται να ανήκουν στην κατηγορία των επιχειρημάτων που ο Αριστοτέλης ονομάζει «ἐξ εἰκότων», δηλαδή πιθανολογικά.

β. Τα επιχειρήματά του εμπεριέχουν αντιφάσεις: από τη μία ο φιλόσοφος ισχυρίζεται ότι όλοι κατέχουν την πολιτική αρετή, ενώ από την άλλη διαπιστώνεται ότι υπάρχουν και κάποιοι που δεν την έχουν, όπως οι γιοι του Περικλή ή ο Κλεινίας.

Όλες αυτές οι αδυναμίες της επιχειρηματολογίας του Σωκράτη προκαλούν εντύπωση. Όπως, όμως, θα διαπιστώσουμε και στην πορεία του διαλόγου, στην πραγματικότητα εδώ ο φιλόσοφος προσαρμόζει την επιχειρηματολογία του στις απαιτήσεις της περίστασης και προσποιείται ότι υποστηρίζει το μη «διδακτόν» της αρετής, για να προκαλέσει φιλοσοφική αντιπαράθεση με τον Πρωταγόρα, ώστε να εμβαθύνει στην άποψη του συνομιλητή του, να την εξετάσει πολύπλευρα και να ελέγξει τις λογικές αντοχές της επιχειρηματολογίας του. Βέβαιος ότι ο σοφιστής θα αποτύχει στην προσπάθειά του, σκοπεύει να αναπτύξει την πειστική του επιχειρηματολογία στη συνέχεια.

*Οι απαντήσεις από το study4exams